ì³ñ¹áõÑáõ ÝÙ³Ý »ñ»Ë³Ý»ñÁ ·ÛáõÕÇ ·»ñ»½Ù³ÝáóÁ ѳٳñáõÙ »Ý Ññ³ß³ÉÇ Ë³Õ³Ññ³å³ñ³Ï:

Արևշատ Սարգսյանը միանգամից ոգևորվում է իր գյուղում այցելուներ տեսնելիս:

Չնայած Արևշատը կաղում է աջ ոտքից, նա արագ ոտքի է ցատկում մեծ աթոռանման քարի վրայից, որտեղ սովորաբար տաքանում է արևի տակ և ողջունում է հյուրերին հետևյալ խոսքերով. - «Ես կարող եմ լինել ձեր ուղեկցորդը, կարող եմ պատասխանել ձեր բոլոր հարցերին»:

Ծերունին գիտի, որ գյուղ եկող բոլոր հյուրերը սովորաբար բազմաթիվ հարցեր են ունենում, և ինքն է, որ գիտի դրանց պատասխանների մեծ մասը:

¶յուղը, որտեղ ապրում է Սարգսյանը, կարող էր նման լինել Հայաստանի հարյուրավոր այլ գյուղերին, սակայն դա այդպես չէ:

Բարի գալուստ Նորադուզ՝ գյուղ, որը հանրահայտ է դարձել մահվան շնորհիվ:

Երևանից 90 կմ դեպի հյուսիս՝ Սևանի արևմտյան ափին գտնվող Նորադուզ ուղղվելիս մարդու ուշադրությունն անմիջապես գրավում է գյուղին հարակից բացառիկ համայնապատկերը:

Հսկայական գերեզմանոցի վաղ շրջանի խաչքարերի տպավորիչ շարքը արտակարգ ուշարժան ¿ դարձնում գյուղը զբոսաշրջիկների, հնագետների և պատմաբանների համար:

Նորադուզի գերեզմանոցը Հայաստանում հնագույններից է, որտեղ կան խաչքարեր 996 թվականից: Այëտեղ է նաև իններորդ դարում կառուցված սբ. Աստվածածնի փոքրիկ եկեղեցիÝ:

²ñ¨ß³ï ê³ñ·ëÛ³ÝÁ ¹³ñÓ»É ¿ ·»ñ»½Ù³ÝáóÇ áõÕ»Ïóáñ¹Á:

Յոթ հեկտարի վրա տարածվող հսկայական դաշտում Սևանի այրող արևի տակ սփռված հնադարյան տապանաքարերը շլացնում են այցելուներին իրենց խրթին ձևավորմամբ, քանակով և բազմազանությամբ: Ընդամենը գերեզմանոցում կա մոտ 700 հնադարյան խաչքար, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր եզակի զարդանախշը և իր սեփական պատմությունը:

îապանաքարերի մեծ մասի վրա խաչքարեր են քանդակված, սակայն ամենահին գերեզմանոցների վրա պատկերված է պտտվող արևի կամ Դավթի հրեական աստղի խորհրդանիշը:

Մյուս տապանաքարերը նման են փոքրիկ եգիպտական քարե բուրգերի:

«Քարերի մեծ մասն այնքան հին են, որ ոչ մի աղբյուր չի հայտնում, թե ինչպես են դրանք հայտնվել այստեղ», - ասում է Արևշատ Սարգսյանը:

«Հավանաբար այն հայերը, որ ճանապարհորդել են այլ երկրներում և տեսել են այլ մշակույթներ և ավանդույթներ, տուն վերադառնալով իրենց հետ բերել են այլ ազգերի խորհրդանիշները»:

68-ամյա Սարգսյանը գերեզմանոցի ոչ պաշտոնական ուղեկցորդն ու գերեզմանոցի պահակն է: Ավելի քան 20 տարի նա հոգում է խաչքարերի մասին՝ հետազոտելով քարի ամեն մի կտորը և ուսումնասիրելով խաչքարերին նվիրված գրականությունը: Զբոսաշրջիկները նրան 2-3 դոլար են տալիս, և նա պատմում է գերեզմանոցի պատմությունը: Հաշմանդամ թոշակառու Սարգսյանի համար այդ գումարը գոյատևելու հնարավորություն է, սակայն նա ասում է, որ անում է դա ոչ թե փողի, այլ մարդկանց հետ շփվելու համար:

Նա գիտի շուրջ 1000 խաչքարերից և տապանաքարերից յուրաքանչյուրի պատմությունը և այնքան է պատմել դրանù, որ կնճիռներով պատված նրա արևահար դեմքն ինքÝ ¿ խաչքար հիշեցնում:

¶րեթե բոլոր խաչքարերը նայում են դեպի արևելք, և նրանց գագաթներն առաջ են հակված, կարծես խոնարհվելիս լինեն: ¶յուղացիներն ասում են, որ խաչքարերը ողջունելու են Հիսուս Քրիստոսի գալուստը, որը հայտնվելու է արևելքից:

Որոշ հուշարձանների վրա պատկերված են հողը մշակող գյուղացիներ:

Øի առանձին խումբ Ëաչքարեր կոչíում են ամենափրկիչներ: Մարդիկ վերագրում են դրանց հիվանդություններ բուժելու և ջրհեղեղի կամ երաշտի նման բնական աղետներից պաշտպանելու կարողություն: Հավատում են, որ որոշ խաչքարեր պաշտպանում են անգան անպատասխան սիրուց:

Առավել մեծ ժողովրդականություն են վայելում այն գերեզմանաքարերը, որոնք օգնում են մարդկանց ազատվել վախերից: Սարգսյանն ասում է, որ հրաշագործ քարերի մոտ են գալիս վախեր ունեցող մարդիկ Հայաստանի բոլոր շրջաններից:

«Այստեղ հանգչող մարդը մահացել է կայծակից: Ոչ ոք չգիտի, թե ինչու է նրա գերեզմանը նման բուժող կարողություն ստացել: Սակայն բուժումն օգնում է, - ասում է Սարգսյանը: - Ամեն ամիս առնվազն մեկ ընտանիք գյուղ է բերում իր երեխաներին, որոնք վախեր են ունենում՝ մթությունից, վատ երազներից կամ մահացած մարդկանցից»: Նորադուզցի Ալիկ Մխիյանը գիշերով վախեցել է շներից: 12-ամյա տղան ասում է, որ հիմա ոչնչից չի վախենում: Դեռ ավելին, վախը չափելու արարողությունը նրան դուր է գալիս, և ժամանակ առ ժամանակ նա գալիս է քարի մոտ այն կրկնելու, ինչպես ինքն է ասում՝ համենայն դեպս:

«Եթե ուզում եք ազատվել վախից, պետք է ձեզ հետ վերցնեք ապակե շշով ջուր և յոթ քարի հատիկներ: Հետո պետք է յոթ անգամ պտտվեք գերեզմանաքարի շուրջը և ամեն անգամ մի քարի հատիկ նետեք: Դրանից հետո պետք է ջուր լցնեք տապանաքարի փոքրիկ խոռոչի մեջ, խմեք այդ ջրից և լվանաք ձեր ձեռքերն ու երեսը», - պատմում է տղան:

È»·»Ý¹Ý ³ëáõÙ ¿, áñ ˳ãù³ñ»ñÇÝ §Ñ³·óñ»É¦ »Ý ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ÝÙ³Ý, ¨ »ÙáõñÇ í³Ë»ó³Í ½áñùÁ ݳѳÝç»É ¿:

Արարողության վերջին և ամենակարևոր փուլը տապանաքարի վրա շիշը կոտրելն է:

Նորադուզ գյուղն ունի 1500 ընտանիք: Մեծ մասն ապրում է Սևանի սիգ որսալով: Մյուսները կարտոֆիլ և այլ բանջարեղեն են աճեցնում: Ապխտած ձկան հոտը գյուղում ամենուր է, քանի որ ամառվա շոգ օրերին դժվար է ձուկը թարմ պահել և ѳëóÝ»É Երևան:

¶երեզմանոցը երևում է շատ տներից: Սակայն մարդկանց չի մտահոգում գերեզմանոցի համայնապատկերը: ¶յուղի բնակիչների վերաբերմունքը մեռյլաների նկատմամբ կարծես տարբերվում է Հայաստանի մյուս բնակիչների վերաբերմունքից:

Երեխաները տապանաքարերի մեջ խաղեր են խաղում:

Նույնիսկ 10-ամյա Վարդուհու համար գերեզմանոցը տապկնոցի խաղալու հրաշալի վայր է: Նրան զարմացնում է, որ այլ մարդիկ կարծում են, û գերեզմանոցը երեխայի խաղալու վայր չէ:

«Մենք գալիս ենք այստեղ ամեն օր երեկոյան ժամը 6-ից հետո, երբ արևը չի վառում», - ասում է աղջնակը:

«Մենք չենք վախենում այստեղ խաղալուց: Այստեղ պառկած մարդիկ մեռած են: Ինչու՞ պիտի վախենանք մեռած մարդկանցից: Բացի այդ, այստեղ շատ տապանաքարեր հրաշագործ են և վտանգի դեպքում կպաշտպանեն մեզ»:

´³ñÇ ·³Éáõëï Üáñ³¹áõ½ª ·ÛáõÕ, áñÁ ѳÝñ³Ñ³Ûï ¿ ¹³ñÓñ»É Ù³Ñí³Ý ßÝáñÑÇí:

Հին գերեզմանոցի կողքին հիմա նոր գերեզմանոց կա: Նորադուզցիների նոր սերունդը շարունակում է իր նախնիների ավանդույթ, և վարդագույն տուֆից ու բազալտից կառուցված բոլոր տապանաքարերը խաչքարի տեսք ունեն:

Նոր տապանաքարերի մեծ մասը վեհաշուք տեսք ունի, և նման խաչքարերի գինը տատանվում է 3000-ից մինչև 10000 դոլարÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ: ¶երեզմանների մոտ շատ քանդակներ կան՝ հիմնականում կանանց և երեխաների: Հովիկ Կոստանյանը տոհմական խաչքարի վարպետ է: Նա ասում է, որ հոր և եղբոր հետ մոտ 400 խաչքար է տաշել:

Երկրաչափական պատկերների պարզ նախշերով մի խաչքար տաշելու համար պահանջվում է մոտ մեկ ամիս: Միջին չափսի բազալտի մի կտորն արժե 100-200 դոլար: Քանդակելուց հետո դրա գինն աճում է մինչև 600-1000 դոլար:

«Ես սովորել են խաչքար տաշելու արհեստն իմ հորից, - ասում է Կոստանյանը: - Հույս ունեմ, որ իմ որդին կշարունակի մեր ընտանեկան ավանդույթը և կդառնա խաչքարի վարպետ»:

Նորադուզցիները հպարտանում են, որ իրենց գյուղը զբոսաշրջիկներ գրավող տեսարժան վայր է: ¶յուղի հյուրերի թվում են նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը և Ռուսաստանի նախկին նախագահ Բորիս Ելցինը: ¶յուղացիներն ասում են, որ Նորադուզի հնադարյան քարե կոթողները մեծ տպավորություն են գործել բարձրաստիճան հյուրերի վրա:

¶յուղացիները նաև շատ են հպարտանում իրենց լեգենդով, որի համաձայն տապանաքարերը ժամանակին պաշտպանել են գյուղը օտար նվաճողներից: Թեմուր Նվաճողի արշավանքի ժամանակ գյուղացիները սաղավարտներ են դրել խաչքարերի գագաթներին և սրերը հենել են քարերի վրա: Հեռվից խաչքարերը նմանվել են զինված մարտիկների, և Թեմուրի բանակը ընկրկել է սարսափազդու ոսոխի առաջ:

Ճիշտ է լեգենդը, թե ոչ, սակայն Նորադուզի բնակիչները հավատում են, որ խաչքարերն իրենց մշակութային ժառանգությունն են և հաջողություն են բերում իրենց: Միգուցե այդ պատճառով են Նորադուզի բնակիչներն այդքան հյուրասեր և զվարթ: Նրանց գյուղը հայտնի է իր գերեզմանոցով, սակայն մահվան մասին մտածելու փոխարեն նրանք գերադասում են իրենց ամեն մի օրն անցկացնել կյանքը վայելելով:

Պահակ Սարգսյանն ասում է, որ ամառային օրերին ինքը տուն չի գնում, քնում է գերեզմանոցում: Նա հույս ունի, որ երբ մահանա, համագյուղացիներն իր գերեզմանոցի վրա խաչքար կդնեն, սակայն անմիջապես ասում է. - «Ես դեռ շատ պատմություններ ունեմ պատմելու»: