ø³Õ³ùÁ ²¹ñµ»ç³ÝÇó 5 ÏÇÉáÙ»ïñÇ íñ³ ¿

Վանաձորից Նոյեմբերյան տանող ճանապարհը ձգվում է ասես հեքիաթի միջով. մայրուղին անցնում է անտառներով ծածկված բարձրադիր լեռներով, ճանապարհի աջ մասով հոսում է Դեբեդ գետը, ձախ կողմում երկաթուղին է:

Երևում է Նոյեմբերյանը, որն ադրբեջանական սահմանից ընդամենը 5 կիլոմետրի վրա է: Եղանակն այնքան տաք է, որ թվում է առջևում գարուն է: Արքայանարինջը ասես այս կողմերի խորհրդանիշը լինի: Բոլորի պարտեզներից երևում են հասունացած ու դեղնավուն պտուղները:

74-ամյա Շավո պապը թիթեղագործ է, հարևան Կոթի գյուղից է, բայց աշխատանք է գտել Նոյեմբերյանում. նորոգում են մշակույթի տունը:

«ՈՒրախ եմ, որ աշխատանք ունեմ: Հետս գործի եմ բերել տղայիս ու թոռանս: Լավ չի, որ բոլորը չեն աշխատում», մտահոգ ասում է նա:

Նոյեմբերյանում աշխատանքով մտահոգված են բոլորը: Քաղաքապետի տեղակալ ¶րիշա ¶ուլքանյանն ասում է, որ նախկինում մարդիկ աշխատում էին մեքենաշինական գործարանում, պանրի գործարանում, կոլեկտիվ տնտեսությունում: Այսօր բոլորը մնացել են մենակ իրենց հողի ու անասունի հետ:

Նոյեմբերյանցիները գանգատվում են ոռոգման ջրի բացակայությունից: Եկեղեցու մոմավաճառ 31-ամյա Ոսկեհատը ասում է. «Երբ հողն ու այգիները սեփականաշնորհեցին, ոռոգման ջրի վիճակը լավ էր, այսօր սարսափելի ծանր է: Հողագործությունից էլ օգուտ չկա: Պտղատու այգիների մեծ մասն էլ կտրեցին ու վառելիքի տեղ օգտագործեցին»:

Թեև Նոյեմբերյանը անտառի փեշերին է փռված, բնակիչներից շատերը ձմեռվա փայտ չունեն:

ì³×³éáÕáõÑÇ ²ñ³ùëÛ³Ý ³ëáõÙ ¿, áñ ÝáÛ»Ùµ»ñÛ³ÝóÇÝ»ñÁ §Ù»ÕÙ µÝ³íáñáõÃÛáõÝ áõݻݦ

«Այսօր 1 խմ փայտը 5000 դրամ է: Մի ընտանիքը ձմեռվա ընթացքում 10-15 խմ փայտ է վառում, ինչպե՞ս կարող են գնել: Անտառից կտրելն արգելված է, գազից էլ քչերը կարող են օգտվել»:

Տավուշի մարզի Նոյեմբերյանի տարածաշրջանը բաղկացած է 19 գյուղերից: Միայն Նոյեմբերյանում ապրում է 6000 հոգի: Կողբն ունի 5000, իսկ Բերդավանը՝ 3500 բնակիչ: Չարդախլուն ամբողջովին բնակեցված է փախստականներով:

Քաղաքապետի տեղակալն ասում է, որ վերջին տարիներին 100-150 ընտանիքներ լքել են քաղաքը: 150-200 ընտանիքի անդամներ էլ գնացել են առանձին-առանձին:

Տեղացիներն իրենք պնդում են, որ արտագնա աշխատանքի ձգտում չունեն: 50-ամյա կոշկակար Նորիկը հավատացնում է, որ սեփական հողում աշխատած 1 դրամը չի փոխի դրսի 10 դրամի հետ: Բայց եթե այդ 1 դրամն էլ անհնար է դառնում վաստակել, ստիպված գնում են:

Ըստ ¶ուլքանյանի առավել վատ է վիճակը Բարեկամավանում: ¶յուղը դատարկվում է շատ արագ: «Չկա երիտասարդություն, չկա ծնունդ, մնացել են միայն ծերերը: Սահմանամերձ գյուղը ենթարկվել է ռմբակոծության: Նման բնակավայրերին հատուկ ուշադրություն է անհրաժեշտ»:

Պատերազմի տարիներին ¶ուլքանյանը Նոյեմբերյանի ջոկատի հրամանատարի տեղակալն է եղել: Նա ասում է. «Սահմանամերձ տարածքները պետք է ամրացվեն, Հայաստանը սկսվում է իր սահմաններից: Այսօրվա զինվորը նաև ուժեղ է, երբ իր հետևում բնակավայր է զգում: Երբ մարտական հենակետից հետ է նայում և իր թիկունքում լույսեր է տեսնում, զինվորը հոգեբանորեն ավելի է գոտեպնդվում»:

Երբ նոյեմբերյանցիները բնութագրում են իրենց, ապա անպատճառ համեմատում են շրջապատի հիասքանչ բնության հետ:

Խանութի վաճառող 37-ամյա Արաքսյան աում է. «Մենք մեղմ բնավորություն ունենք, հյուրասեր ենք, բաց սրտի տեր, կառչած մեր հողին: Բայց անհրաժեշտության դեպքում արագ ենք կողմնորոշվում: Պատերազմի տարիներին մեզ նաև դա փրկեց»:

ø³Õ³ù³å»ïÇ ï»Õ³Ï³ÉÝ ³ëáõÙ ¿, áñ ÝÙ³Ý ë³ÑٳݳٻñÓ ù³Õ³ùÝ»ñÁ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý

1990-91 թվականներին Նոյեմբերյանում պայթեցին առաջին արկերը: Տեղացիներն ասում են, որ իրենք զգուշացված էին հարձակումների մասին, բայց միևնույն է, բոլորը ցնցված էին: Մարդիկ դուրս էին գալիս պարզապես նայելու՝ չպատկերացնելով ծայրահեղ վտանգը: Մեկ օրվա ընթացքում քաղաքի վրա 120 արկ ընկավ:

«Այդ տարիներին մարդիկ ոչնչի առաջ կանգ չառան: Առաջնայինը հայրենիքի պաշտպանությունն էր: Իրարից նեղանում էին՝ ասելով. «Ինչու՞ այդ զենքը նրան և ոչ ինձ»: Ռմբակոծությունների հետևանքով քաղաքը ոչ միայն մարդկային զոհեր տվեց, այլև տուժեց հոգեպես», պատմում է ¶ուլքանյանը:

Նոյեմբերյանի բերրի հողերը, որոնցով ժամանակին ապրում էին նոյեմբերյանցինենրը, մնացին սահմանամերձ գոտում: Այսօր դրանք ականապատված են, կրակի տակ և անօգտագործելի են:

«Մեր դեղձը, «կարալյոկը» մնացին այնտեղ: Հատկապես հայտնի էր ¶ոգվելիի դեղձը: Եղել են դեպքեր, երբ մարդիկ գնացել ու պայթել են ականի վրա», ասում է Արաքսյան:

Ըստ ¶ուլքանյանի հանրապետության նախագահի որոշմամբ 15 մլն դրամ է հատկացվել Տավուշի և Լոռու մարզերում ականազերծման աշխատանքներ իրականցնելու համար, որից հետո հողերը օգտագործելի կդառնան:

Այս տարի լուծում կստանա նոյեմբերյանցիների համար կարևոր խնդիրներից ևս մեկը: Պետության կողմից որպես աջակցություն որոշակի գումարներ կտրվեն այն ընտանիքներին, որոնց բնակարանները վնասվել են 1997 թվականի 7-բալանոց երկրաշարժից: ¶ումարները՝ 1200 և 1050 դոլար, կհատկացվեն ըստ հասցված վնասի աստիճանի:

Քաղաքապետի տեղակալը հավաստիացնում է, որ տարածաշրջանի մի քանի համայնքներ կկարողանան լավ բերք ստանալ, եթե կյանքի կոչվի ոռոգման ջրի նախագիծը:

«Սարերում մեծ քանակությամբ ջուր կա, եթե կարողանանք այդ ջուրն ինքնահոսով բնակավայրեր հասցնել, ապա ոռոգման ջրի հարցը շատ համայնքների համար լուծված կլինի: Ակնկալում ենք կառավարության խոստացած օգնությունը», ասում է նա:

Ինչևէ, այսօր Նոյեմբերյանի երկինքը խաղաղ է: Արկերի պայթյուններ այլևս չեն լսվում, մարդիկ պարզապես մի փոքր ուշադրության կարիք ունեն:

Արաքսյան, սպասարկելով իր հաճախորդներին, ասում է, որ Նոյեմբերյանի չրերի նմանը Հայաստանում չկա: «Ես լավ եմ զգում ինձ միայն իմ ծննդավայրում: Կարևորն այն է, որ հիմա խաղաղ է, մնացածը՝ ոչինչ»: