Սեդա Մկրտչյանը դիտում է իրաքյան պատերազմի մասին նորությունները և մտածում է այն կոնֆլիկտի մասին, որն ավելի սերտորեն է կապված Արարատի մարզի Փոքր Վեդի գյուղի իր տան հետ:

«Երբ նայում եմ իրաքյան պատերազմում ձեռքերը վեր պարզած գերիներին, սիրտս ցավում է, բայց նաև հասկանում եմ, որ պատերազմ է, և ամեն ինչ հնարավոր է, - ասում է Սեդան, - Իսկ իմ որդին խաղաղ պայմաններում է հայտնվել գերության մեջ»:

Ավելի քան հինգ տարի առաջ՝ 1998-ի փետրվարին, Սեդայի միակ որդին՝ Արմենը, անհայտ կորել է Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի մարտական դիրքերից: Նա զորակոչվել է դեպքից 10 ամիս առաջ, իսկ տուն ուղարկած նրա նամակները՝ իր զինվորական ծառայության մասին, հիմնականում լավատեսական են եղել:

Սեդան որդու անհետանալու մասին պատահաբար է իմանում՝ նրա անհայտ կորելուց 19 օր հետո:

«Մարտի 17-ին Արմենս դիրքերից պետք է վերադառնար: Մարտի 19-ին ղարաբաղցի մեր ծանոթին խնդրեցինք, որ այցելի նրան և մեզ լուր ուղարկի: Նրան պատասխանում են, որ Արմենը մարտի 1-ից անհետացել է», - պատմում է նա:

Նույն օրը զինվորական ոստիկանությունը ներխուժում է Մկրտչյանների տուն՝ պնդելով, որ Արմենը դասալիք է դարձել, և մեղադրում է ընտանիքին նրան թաքցնելու մեջ:

Արարատի զինկոմիսարիատում Մկրտչյաններին ասում են, որ նրանք պետք է գնան Ղարաբաղ ու ինքնուրույն պարզեն, թե որտեղ է իրենց որդին:

Զորամասում Սեդային և Արմենի հորը՝ Աբոյին, հայտնում են, որ Արմենը փախուստի է դիմել՝ իր հետ տանելով զենքն ու սակրավորի բահը: Ծնողներն ասում են, որ զորամասի հրամանատարը պահանջել է վերադարձնել զենքը՝ ավելացնելով «տղադ ըսկի պետքս չի»:

Սակայն գումարտակի հրամանատար Լյովա Ավետիսյանը ծնողներին վստահեցնում է, որ մարտի 2-ին Արմենին գյուղում տեսնող է եղել:

«Արմենիս լուսանկարը ձեռքներս բռնած՝ սկսեցինք փնտրել ամբողջ Մարտակերտի տարածքում, - ասում է Սեդան, - Գյուղերում մարդիկ էինք հանդիպում, որոնք ասում էին, թե դեմքը ծանոթ է թվում, և դա մեր մեջ հույս էր արթնացնում:

«Կտրեցինք, անցանք սարեր ու ձորեր՝ գիշերով, քամուն ու անձրևին, երբ ոչ մի բան չի երևում: Վերևում՝ Աստված, ու մենք: Թշնամուս այդպիսի օրեր չեմ կամենում: Մեր մեքենան կոտրվել էր, ու մենք ոտքով էինք գնում, ցեխ ու անձրև էր, ոտքերս սահում էին: Ամուսնուս ասացի՝ որ հիմա Արմենը մեզ ձեն տա, ի՞նչ կանես, ասաց՝ Ոչ մի բան, միայն աչքս տեսնի»:

Որոնումները շարունակեցին նաև հակառակ ուղղությամբ՝ դեպի Քելբաջար: 21 օրվա նրանց որոնումներն արդյունք չտվեցին:

Այսօր Սեդան ցույց է տալիս որդու որոնումներին վերաբերող փաստաթղթերի մի հաստ փաթեթ:

«Որդուս փոխարեն այս թղթերն եմ ստացել և ուրիշ ոչինչ», - ասում է նա:

1998 թվականի ապրիլի 14-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ասկերանի զինվորական դատախազությունը քրեական գործ է հարուցում Արմեն Մկրտչյանի դեմ՝ մարտական դիրքը թողնելու և իրեն ծառայության համար վստահված ինքնաձիգը հափշտակելու մեղադրանքով:

Մեկ շաբաթ անց զորամասի հրամանատարն Աբո Մկրտչյանին շտապ կանչում է Ստեփանակերտ: Կարծելով, թե տղան գտնվել է, հայրը շտապ մեկնում է այնտեղ:

«Թիկունքի գծով զորամասի հրամանատարի տեղակալի աշխատասենյակում Սամվել Կարապետյանը ոստիկան կանչեց, ինձ ձեռնաշղթաներ հագցրեցին ու տարան բերդ, - մեկ տարի հետո պատմում է 60-ամյա հայրը երևանյան թերթերից մեկին, - Երբ հարցրեցի, թե ինչու են ինձ տանում բերդ, մահակով սկսեցին ծեծել»:

Աբո Մկրտչյանին 8 օր բերդում պահելուց հետո, ևս 2 օր զորամասի հրամանատարը պահել է նրան զորամասում, որտեղ, Մկրտչյանի խոսքերով, իր վրա շներ են բաց թողել:

Աբոյին ազատ են արձակել Սեդայի 10-օրյա բողոքներից հետո:

Արմենի անհայտանալուց մեկ տարի անց զինվորական դատախազության նախաքննական մարմինը պարզում է, որ 1998 թվականի մարտի 1-ին Արմեն Մկրտչյանին ծեծի են ենթարկել նույն զորամասի սերժանտներ Արտակ Ջավեյանը, Ներսես Հովհաննիսյանը և շարքային Գեղամ Հակոբյանը: Ըստ դատախազության, միջադեպից անմիջապես հետո Արմենը լքել է մարտական դիրքը և հեռացել անհայտ ուղղությամբ:

«Որդուս ծեծի ենթարկողներն այդպես էլ պատասխանատվության չենթարկվեցին: Քննիչ Սամվել Հովհաննիսյանն ասում էր, որ ապացույցները բավարար չեն, որ պետք է Արմենին էլ գտնեն, - դառնացած պատմում է Սեդան, - Երեխաս ի՞նչ եղավ: Եթե սպանել են, թող ասեն՝ սպանել են, իսկ եթե ողջ է՝ ուրեմն կգտնվի: «Տղայիդ ում տվել ես, նրանից էլ ուզի», - ասում է քննիչը: Ես իմ տղային պետությանն եմ տվել: Ախր իմ տղան ի՞նչ գործ ուներ Ղարաբաղում»:

Մկրտչյանները շաբաթը մի քանի անգամ այցելում էին դատախազություն, մի քանի անգամ հանդիպել են Հայաստանի Հանրապետության զինվորական դատախազ Գագիկ Ջհանգիրյանին:

«Նա մեզ ասում էր. «Բահը վերցրեք, գնացեք Մարտակերտի դիրքեր, փորե՛ք, ձեր տղային գտեք: Ես ի՞նչ անեմ, որ ձեր տղան չկա»»:

1999 թվականի հունիսի 6-ին Աբո Մկրտչյանը մենակ է գնում դատախազի մոտ:

Հաջորդ օրը նա ինքնասպան է լինում՝ կախվում է:

«Էլ չէր դիմանում իրավապահների ծաղր ու ծանակին, - ասում է Սեդան, - Ես ի՞նչ անեմ: Ես էլ ինձ Աբոյի նման սպանե՞մ: Բա երեք երեխա էլ ունեմ»:

Սեդան ապրում է իր 20-ամյա դստեր՝ Անահիտի հետ:

«Սպասում եմ Արմենս գա, որ աղջկաս ամուսնացնեմ», - ասում է Սեդան:

1999 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի գերիների փոխանակման ժամանակ չորս հայ զինվորներ լուսանկարով ճանաչում են Արմենին և հաստատում, որ նա ողջ է և գտնվում է գերության մեջ:

«Արարատցի Արմե՞նը», - հարցնում է գերությունից վերադարձած Հապետ Տոնոյանը և մանրամասնորեն նկարագրում Արմենի արտաքին տվյալները:

Իսկ գերությունից ազատված Արամ Բաբայանի՝ նախաքննական մարմնին տված ցուցմունքներից պարզվել է, որ Արմեն Մկրտչյանին գերության մեջ են պահում Շուվալան կոչվող զորամասում:

Միջազգային Կարմիր խաչը, Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը և գերիների հարցերով զբաղվող այլ միջազգային կազմակերպությունները ոչ միայն Արմեն Մկրտչյանի, այլև գերության մեջ գտնվող այլ անձանց մասին տեղեկությունները պաշտոնապես ներկայացրել են Բաքվին:

«Այս հարցը բարձրացվել է Հայաստանի և Ադրբեջանի նախարարների մակարդակով, - բացատրում է Միջազգային աշխատանքային խմբի հայաստանյան գրասենյակի համակարգող Կարինե Մինասյանը, - Բայց Ադրբեջանը պատասխանում է, որ իրենց տարածքում հայ գերիներ չեն պահվում: 1999 թվականի սեպտեմբերի 23-ին գերիներին վերադարձնելուց հետո Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիևը հայտարարեց, որ նրանք այլևս հայ գերիներ չունեն, հետևաբար բնական է, որ բոլոր պատասխանները պիտի մերժողական լինեն: Վերջին տարիներին կատարված փոխանակումները բոլորն էլ նոր դեպքեր են»:

Գերիների, պատանդների և անհայտ կորածների հարցերով զբաղվող ՀՀ պետական հանձնաժողովի տվյալներով, այսօր Ադրբեջանում պահվում են 18 հայ գերիներ: Սրանք այն անձինք են, ում մասին կոնկրետ տվյալներ կան՝ երբ, որտեղ և ինչ հանգամանքներում են անհայտացել:

«Մենք վստահաբար կարող ենք ասել, որ Ադրբեջանում գերիներ ունենք, - ասում է գերիների, պատանդների և անհայտ կորածների հարցերով զբաղվող ՀՀ պետական հանձնաժողովի գործող նախագահ գեներալ Միքայել րիգորյանը, - Սա ես պրոպագանդայի համար չեմ ասում, ինչպես իրենք, երբ նշում են 800-900 գերիներ: Սա աբսուրդ է: Հնարավոր չէ այսպիսի փոքր տարածքում այդքան ռազմագերիներ պահել՝ թաքցնելով նրանց միջազգային կազմակերպություններից: Այսօր Ադրբեջանում կան 18 գերիներ, որոնց մասին տեղեկությունները ստացել ենք գերությունից ազատվածներից, միջազգային կազմակերպություններից և հենց ադրբեջանցի գերիներից»:

Սակայն գերիներին հետ ստանալու միակ ճանապարհը միջազգային կազմակերպությունները չեն: Հաճախ լինում են դեպքեր, երբ Վրաստանի տարածքից հայտնված միջնորդները գտնում են ծնողներին և մեծ գումարների (30-50000 դոլար) դիմաց խոստանում հետ վերադարձնել այն գերիներին, որոնք, ըստ ադրբեջանական կողմի, իրենց տարածքում չեն:

«Իմ ունեցածը էս մի տունն է, - ասում է Սեդա Մկրտչյանը, - Թող Արմենիս տան, ձեռը կբռնեմ՝ դուրս կգամ»: