Երբ Անդրանիկ Ասատրյանը որոշեց գիրք գրել Ղարաբաղի պատերազմի մասին, ո՛չ հանրահայտ դառնալու մտադրություն ուներ, ՛չ էլ պատմաբան դառնալու հավակնություն:

«Ամեն մի մահ ինձ ցավ էր պատճառում»,- ասում է հայի հետ ամուսնացած ադրբեջանցի Ռայա Բաբաևան

Տասնհինգամյա պատանին ընդամենն ուզում էր կիսել իր մտքերը պատերազմի և Հայաստանի պատմության վերաբերյալ:

«Իմ թուրք ժամանակակից, դու չգիտես ճշմարտությունը ցեղասպանության մասին, չգիտես ճշմարտությունը Ղարաբաղի պատերազմի մասին,- գրում է Անդրանիկը: - Այն պատմությունը, որ դու սովորում ես դպրոցում, կեղծ է, այնպես որ թույլ տուր պատմել քեզ, թե ինչպես է ամեն ինչ կատարվել իրականում»:

«Իմ թուրք ժամանակակցին» 35 էջանոց գիրքը լույս տեսավ անցյալ ապրիլին Ստեփանակերտում: 500 օրինակի տպագրության և բաշխման ծախսերը հոգացին Անդրանիկի ընտանիքի բարեկամները:

Անդրանիկը ծնվել է 1988 թվականին, երբ սկսվեց Ղարաբաղի ինքնորոշման շարժումը:

«Չգիտեմ՝ որևէ ադրբեջանցի կամ թուրք երբևէ կկարդա՞ այս գիրքը,- ասում է պատանի հեղինակը: - Բայց եթե կարդա, հուսով եմ, որ այն կօգնի իմ ժամանակակիցներին ավելի լավ հասկանալու պատմությունը»:

Պատանու հիշողությունները պատերազմի մասին աղոտ են: Անդրանիկն ընդամենը երկու տարեկան էր, երբ նրա ընտանիքն Ադրբեջանից փախավ Ղարաբաղ: Սակայն նա շատ բան իմացավ պատերազմի մասնակիցներից, այդ թվում՝ իր հորից:

«Գիրքը գրելիս մի հազար անգամ հարցրել եմ ինքս ինձ. «Արժե՞ր արդյոք անկախությունն այդքան կյանքերի զոհաբերության գնով»,- ասում է Անդրանիկը: - Ամեն պատերազմ ողբերգություն է, բայց մեր պատմությունը ցույց է տալիս, որ հայերը կարող են հասնել խաղաղության միայն պատերազմի միջոցով»:

Ղարաբաղում քչերն են կարդացել Անդրանիկի գիրքը, սակայն շատերը կհամաձայնեն պատերազմի հանդեպ պատանու դիրքորոշմանը:

Այժմ Ղարաբաղում ապրող 145 հազար հայերի անկախությունը նվաճվել է շուրջ 30 հազար հայերի և ադրբեջանցիների կյանքի գնով: Հազարավոր մարդիկ ապրում են ֆիզիկական և հուզական վնասվածքներով: Պատերազմի հետևանքները զգալի են Ղարաբաղի կյանքի գրեթե ամեն ոլորտում:

«Երբ ինչ-որ մեկն ասում է, որ հայերը պաշտպանում էին Ղարաբաղը, որովհետև դա իրենց նախնիների հողն է, հասկանում եմ, որ այդ մարդը պատերազմի տարիներին Ղարաբաղում չի եղել,- ասում է «Ազատ Արցախ» օրաթերթի թղթակից Նաիրա Հայրումյանը:

«Ես կարծում եմ, որ մարդիկ կռվում են ոչ թե երկիր նվաճելու, այլ իրենց երեխաներին, կանանց ու ծնողներին պաշտպանելու, նրանց բռնությունից ու կոտորածից փրկելու համար»,- ասում է նա:

Հայրումյանի ամուսինը՝ Արթուրը, գնացել է պատերազմ պաշտպանելու իր տունը և նորածին որդուն՝ Դավթին, և սպանվել է 1992 թվականին:

«Չգիտեմ՝ անխուսափելի էր պատերազմը, թե՞ ոչ,- ասում է Հայրումյանը,- բայց հավատում եմ, որ մարդիկ իրենց կյանքն իզուր չեն զոհել»:

Եթե պատերազմի նպատակը ադրբեջանական ճնշումից ազատագրվելն էր, ապա Հայրումյանը, գուցե իրավացի է:

«Իմ թուրք ժամանակակցին» գրքի հեղինակը

Ղարաբաղցի լուսանկարիչ Գեորգի Ղազարյանն ասում է, որ ադրբեջանցիները միշտ ճնշում էին հայերի մշակութային կյանքը Ղարաբաղում:

Ղազարյանը վերհիշում է, որ, օրինակ, արգելվում էր լուսանկարել Մարտակերտի Դադիվանքը, դրա համար հարկավոր էր ադրբեջանական իշխանությունների թույլտվությունը:

«Ադրբեջանցիները վանքի տարածքը արոտավայր էին դարձրել,- ասում է Ղազարյանը: - Շուշիում քանդել էին մի քանի հին գերեզմանոցներ ու ճանապարհ էին կառուցել: Դա Ադրբեջանի պետական քաղաքականության մի մասն էր, որն ուղղված էր հայերեն արձանագրությունները ոչնչացնելուն և տարածաշրջանում հայկական ներկայության բոլոր վկայությունները վերացնելուն»:

Պատերազմը, որը կանխեց Ղարաբաղում հայկական ներկայության վկայությունների հետագա վերացումը, փախստական դարձրեց շուրջ 360 հազար հայերի: Նրանց մեծ մասը փախավ Բաքվի ու Սումգայիթի ջարդերից հետո՝ հետևում թողնելով 92 հազար տուն:

Նրանք, ովքեր իրենց տները լքելով փախան Հայաստան և այլուր, բախվեցին անսպասելի պրոբլեմների անցանկալի իրողությունների նոր աշխարհում:

35-ամյա Նոնա Աղաբալովան փախստական, է, որը բարձր սոցիալական կարգավիճակ ուներ Ադրբեջանում. զբաղվում էր գիտահետազոտական աշխատանքով: Այսօր նա ապրում է Երևանի «Հայէլեկտրամաշ» գործարանի հանրակացարանի մի սենյակում, որտեղ հազիվ մեկ մահճակալ, բազմոց ու սեղան են տեղավորվում:

Պատերազմի ու փախստականների մասին խոսելիս ասում է, որ իր դեպքում «պատմությունը կրկնվել է»: Նրա պապերը, 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում իրականացված եղեռնից մազապուրծ եղած, նախ բնակություն են հաստատել Ղարաբաղում, ապա 1933 թվականին տեղափոխվել Բաքու:

«Ես չեմ ուզում մեղադրել իմ նախնիներին ապրելու սխալ վայր ընտրելու համար,- ասում է Աղաբալովան: - Պարզապես զարմանում եմ, որ այդքան բանից հետո նրանք եկել են ապրելու ադրբեջանցիների մեջ»:

Նրա հայրը մահացել էր Բաքվում տարիներ առաջ, իսկ մայրը մահացել է վերջերս Երևանում՝ այդպես էլ չհամակերպվելով «փախստականի» իր կարգավիճակի հետ:

«Հնարավորության դեպքում կուզենայի մի օր Բաքու գնալ,- ասում է նա, - բայց երբեք չեմ ապրի այնտեղ: Չեմ ուզում կրկնել նախնիներիս սխալը»:

Ղարաբաղի հայերն ասում են, որ խորհրդային իշխանության օրոք բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ են եղել ադրբեջանցիների հետ, բայց իրենց կյանքը սահմանափակված է եղել չգրված մի օրենքով՝ «նախ ադրբեջանցիները, հետո հայերը»:

«Եթե որևէ ղարաբաղցի աշխատանք էր ստանում համալսարանում, նրան նույնիսկ մեքենայով տեղ չէին հասցնում: Նման նշանակումները կատարում էին իշխանությունները»,- ասում է Մարտակերտի շրջանի Նոր Մարաղա գյուղի գյուղապետը:

Լևոն Դաբաղյանն ասում է, որ, եթե պատերազմ սկսվի, ինքը «զենք կվերցնի ու կգնա կռվելու»

«Ըստ էության հայերին այդպիսի աշխատանքներ չէին տալիս:
Երևանում բարձրագույն կրթություն ստացած որևէ հայ նման աշխատանք ստանալու համար պետք է ստանար Բաքվի թույլտվությունը: Իսկ Բաքվում նրան ասում էին. «Դու Երևանում ես բուհ ավարտել, ուրեմն Հայաստանում էլ աշխատանք փնտրիր»:

73-ամյա Լևոն Դաբաղյանը 1990 թվականին փախել է Կիրովաբադից և այժմ ապրում է Ստեփանակերտի ծերանոցում:

«Ես միայն գիտեմ, որ հայերը միշտ ստիպված են եղել պայքարել իրենց իրավունքները պաշտպանելու համար,- ասում է նա: - Ադրբեջանցիների հետ հաշտ էինք ապրում, բայց միշտ գիտեինք, որ նրանց չի կարելի վստահել: Կարելի է մեղադրել իշխանություններին, բայց գուցե դա նաև մեր սխալն էր, նրանց, ովքեր ապրում էին Ադրբեջանում: Փաստորեն պատմությունը պատժեց մեզ ադրբեջանցիներին վստահելու համար»:

Դաբաղյանն ընտանիք չունի: Նրա միակ որդին զոհվել է պատերազմի ժամանակ: Ծերունին անց է կացնում իր օրն այգին մշակելով: Ու նաև հետևում է ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտության խաղաղ կարգավորման գործընթացին:

«Ադրբեջանի նոր նախագահն ասում է, որ իրենք պատրաստ են վերսկսելու պատերազմը: Իլհամ Ալիևը կարծում է, թե կարող է շարունակել հայերին վերացնելու քաղաքականությունը, բայց սխալվում է: Հիմա ձեռքիս բահ ու փոցխ է, բայց եթե պատերազմ սկսվի, ես զենք կվերցնեմ ու կգնամ կռվելու»:

Մինչ Ղարաբաղի պատանիները սովորում են պատերազմի մասին այլևս որպես անցած պատմության, իսկ ծերունիները երդում են տալիս, որ դժվար թե կարողանան կատարել, միջին տարիքի շատ ղարաբաղցիների կյանքը բախվում է պատերազմի հետևանքներին, որը նաև կանխորոշում է նրանց ապագան:

Ստեփանակերտում բնակվող Ալմազ Անտոնովայի համար պատերազմի սարսափները ռումբերի ու գնդակների հետևանք չեն: Նա խառն ընտանիքից է, մայրը հայ է, հայրը՝ ադրբեջանցի: Նրա ամուսինը հայ է: Եղբայրներից մեկն ամուսնացել է հայուհու հետ, մյուսը՝ ադրբեջանուհու:

Պատերազմը բաժանել է նրա ընտանիքը: Ծնողները տեղափոխվել են Ադրբեջան, որտեղ մայրը շուտով մահացել է՝ կիսված ընտանիքի վիշտ սրտում: Վերջերս Ալմազն իմացել է, որ մահացել է նաև հայրը: Հայուհու հետ ամուսնացած եղբայրը տեղափոխվել է Ռուսաստան:

«Պատերազմից միշտ տուժում են հասարակ մարդիկ,- ասում է նա: - Պատերազմը չսպանեց իմ ընտանիքի անդամներին, բայց փոխեց մեր ամբողջ կյանքը»:

Պատերազմը կործանել է Ստեփանակերտում բնակվող մեկ այլ ադրբեջանուհու՝ Ռայա Բաբաևայի ընտանիքը: Բաբաևայի ծնողներն ադրբեջանցի են, բայց նա ամուսնացել է հայի հետ:

«Ինձ համար դժվար ժամանակներ էին: Ադրբեջանցիներն ու հայերը սպանում էին միմյանց, և ամեն մի մահ ինձ ցավ էր պատճառում»,- ասում է Բաբաևան: Նրա ամուսինը զոհվել է ադրբեջանցիների կողմից Ստեփանակերտի ռմբակոծության ժամանակ:

«Պատերազմից միշտ տուժում են հասարակ մարդիկ»,- ասում է Ալմազ Անտոնովան

Երկու կանայք էլ ապրում են նորմալ կյանքով Ստեփանակերտում, որը մի քանի տարի առաջ ադրբեջանցիների և հայերի միջև ընթացող պատերազմի էպիկենտրոնն էր:

Անտոնովան դասավանդում է ռուսաց լեզու և գրականություն: Բաբաևան աշխատում է Արցախի հանրային ռադիոհեռուստատեսությունում, ադրբեջաներեն լուրերի հաղորդավարն է: Նրա «Արդարության ձայն» հաղորդումը հեռարձակվում է Ադրբեջան և միտված է հարևան երկրների միջև մշակութային կապերի հաստատմանը:

«Հայերն ընդունում են ինձ յուրայինի պես, և ես ինձ մեկուսացած զգալու պատճառ չունեմ»,- ասում է Բաբաևան:

«Ես հայրենասեր եմ և ինչ-որ առումով՝ ազգայնական,- ասում է Բաբաևայի գործընկեր Լարիսա Գրիգորյանը,- բայց Բաբաևային ատելու պատճառ չեմ տեսնում: Նա մեղավոր չէ, որ նրա ժողովուրդը թշնամանքով է վերաբերվում մեզ: Ես ոչ մի տարբերություն չեմ դնում նրա և իմ հայ բարեկամների միջև»:

Ոմանց համար, ինչպես Աշոտ Առաքելյանի, պատերազմի պատճառով խորացած տնտեսական դժվարությունները կործանարար հետևանքներ են ունեցել, և դրանց հասցրած վերքերը դեռևս չեն սպիացել:

Առաքելյանը թոշակի անցած մաթեմատիկայի ուսուցիչ է: 90-ականների սկզբին, երբ տնտեսության վիճակն ամենածանրն էր, նա աշխատանք գտնելու հույսով որդու հետ մեկնել էր Ռուսաստան:

Սիբիրի քաղաքներից մեկի շուկայում մրգավաճառի աշխատանք էր գտել: Նրա գործատուն՝ Ալին, ադրբեջանցի էր, որը փախել էր Ադրբեջանից իր հայ կնոջ հետ: Չորս տարի առաջ այժմ 53-ամյա Առաքելյանը վերադարձել է Երևան:

«Կարծում եմ, որ պատերազմի գլխավոր պատճառը Խորհրդային Միության փլուզումն էր,- ասում է Առաքելյանը: - Ազգամիջյան կոնֆլիկտներ առաջացան Միության տարբեր վայրերում՝ Չեչնիայում, Մերձդնեստրովիեում և Աբխազիայում: Ղարաբաղը հակամարտության ևս մեկ գոտի էր:

Ազդե՞ց արդյոք պատերազմն իմ կյանքի վրա: Այո: Կուզենայի՞ ապրել ինչպես առաջ՝ խորհրդային իշխանության օրոք: Ո՛չ: Այն կյանքն ապահով էր, բայց անտանելի: Աշխարհով մեկ սփռված բազմահազար հայ փախստականների և տնտեսական դժվարությունների առաջ կանգնած հայաստանցիների համար այժմ դժվար է պատմական գնահատական տալ պատերազմին: Բայց ես համոզված եմ. մեր ժառանգները կասեն, որ դա փրկություն էր ղարաբաղցիների համար»:

Լուսանկարները` Գեորգի Ղազարյանի