Շրջափակված սահամններ ունեցող երկրում առևտուրը դառնում է մարտահրավեր

Մի պահ ձեզ դրեք Հայաստանի տնտեսության տեղը. քաոս հյուսիսում, միջազգային հանրության կողմից մերժված չարիքի առանցք հարավում, ոչ այնքան բարյացակամ
հարևաններ, որոնք շրջափակում են հանրապետությունը արևելքից և արևմուտքից: Իսկ այժմ փորձեք մասնակից դառնալ միջազգային
առևտրին բոլոր մյուս երկրների նման:

Երկրի առևտրական պրոբլեմները սկիզբ առան դեռ 1989 թվականին, երբ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության սկզբում Ադրբեջանը փակեց Հայաստանի հետ իր սահմանը: Ցուցադրելով իր աջակցությունն Ադրբեջանի իր թուրք եղբայրներին՝ Թուրքիան նույնպես փակեց Հայաստան տանող իր ցամաքային և երկաթուղային ճանապարհները: Հրադադարի սահմանումից 10 տարի անց երկու երկրների հետ սահմանները մնում են փակ:

Այսօր մարդիկ և ապրանքները Հայաստան են հասնում կա՛մ օդով՝ փոխադրման ամենաթանկ եղանակով, կա՛մ էլ մյուս երկու հարևանների՝ Վրաստանի և Իրանի տարածքով: Այս ամսվա սկզբին տրանսպորտի և կապի նախարար Անդրանիկ Մանուկյանը նշել է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացումը կնվազեցներ Հայաստանի տնտեսական կախվածությունը Վրաստանից:

Հայաստանն իր արտաքին առևտրի 90 տոկոսն իրականացնում է Վրաստանով չափից դուրս բարձր կաշառախտի և հարկման պայմաններում՝ էլ չասած խելահեղ թանկ փոխադրավարձը: Հայկական շուկաների թուրքական թունդ կարմիր լոլիկները, որոնց ծագման երկիրը վաճառողը միայն շշուկով, շուրջը մի գաղտագողի հայացք նետելուց հետո է հայտնում, շատ ավելի էժան կլինեին, եթե ստիպված չլինեին անցնելու վրացական թալանաշարքի միջով:

Հայաստանյան այն արտադրողները, որոնք փորձում են իրենց փոքրիկ ներքին շուկայի ապրանքներն արտահանելով համաշխարհային շուկա դուրս գալ, բախվում են գնային և կազմակերպական այնպիսի արգելքների, որոնք ավելի մեծ են, քան նույնիսկ երրորդ աշխարհի փոքրածավալ գործարքների դեպքում: Թուրքական և ադրբեջանական շրջափակումները խոչընդոտում են նաև Հայաստանում արտասահմանյան ուղղակի ներդրումներին, քանի որ պոտենցիալ ներդրողի համար էժան աշխատուժը կորցնում է իր գրավչությունը բարձր ծախսերի և երկրից պատրաստի արտադրանքի արտահանման հետ կապված անորոշության դեպքում:

Հայաստանը խելամտորեն իր ուշադրությունը կենտրոնացրել է արտադրության այն ճյուղերի վրա, որոնք ապահովում են բարձր արժեք քաշի համեմատ և այդպիսով՝ ցածր փոխադրական ծախսեր, ինչպես հղկված ադամանդները, համակարգչային ծրագրերն ու ծառայությունները: Սակայն նման առաջին օգնության այդ ներդրումները չեն կարող փոխհատուցել շրջափակումների առաջ բերած հիմնարար և խոր տնտեսական խաթարումները: Դրանց մեջ առաջնային է ներմուծումը փոխարինող ապրանքների արտադրության զարգացումը, որը բարգավաճում է մինչև ներմուծման արգելքների դե ֆակտո վերացումը, երբ տեղական շուկան հեղեղվի ներմուծված էժան ապրանքներով: Թեև Թուրքիայից ներմուծված և Հայաստանի բոլոր անկյուններում բացված հանրախանութներում իրացվող ապրանքների միտքը կարող է առաջ բերել շատ հայաստանցիների երկյուղը, տնտեսական իրականությունն այն է, որ և՛ սպառողները, և՛ արտադրողները այդ դեպքում կշահեին շրջափակումների վերացման հետևանք հանդիսացող գների էժանացումից: Իսկ ավելի ազատ շուկան հայաստանցի արտադրողներին հնարավորություն կտար կենտրոնանալու այն ոլորտների վրա, որոնցում Հայաստանն իսկապես մրցունակ է:

Սակայն հնարավոր է, որ շրջափակումների ամենամեծ ազդեցությունը ուղղակի տնտեսական ազդեցությունը չէ: Ինչպես նշվում է Միջազգային քաղաքականության հետազոտման հայկական խմբի վերջերս պատրաստած զեկույցում, «շրջափակումը Հայաստանին ավելի քիչ ուղղակի վնաս է հասցնում (ավելի բարձր փոխադրման ծախսերի և արտահանման ցածր ծավալների առումով), քան անուղղակի վնաս՝ հուսախաբված ներդրողների ակնկալիքների, ներդրումների ռիսկի մասին միջազգային հանրության ուռճացված պատկերացումների և արտասհամանյան ուղղակի ներդրումների ցածր մակարդակների վրա ունեցած իր ընդհանուր ազդեցության առումով»:

Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ), որին Հայաստանը անդամակցում է 2003 թվականի փետրվարից, առանձնապես չի օգնել
առևտրական դժվարությունները հաղթահարելու գործում: ԱՀԿ-ն թույլ է տալիս իր անդամներին, ինչպես 1995 թվականից կազմակերպությանն անդամակցող Թուրքիային, հետաձգել նոր անդամների ճանաչումը և նրանց վրա չտարածել կազմակերպության անդամների իրավունքները: Այն բանի դիմաց, որ Թուրքիան թույլ է տվել Հայաստանին դառնալ ԱՀԿ-ի անդամ, Հայաստանը համաձայնել է վետո չդնել Ադրբեջանի անդամակցության հայտի վրա:

Ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության Հայաստանի շրջափակումը Թուրքիայի կողմից չի դիմանա Եվրամիություն մուտքի խիստ նախապայմանների փորձությանը, այսինքն, եթե Եվրոպան երբևէ որոշի թույլ տալ Թուրքիային սկսելու իր սրբագործված դարպասներից ներս մտնելու գործընթացը: Որպես ընդհանուր արտաքին առևտրական քաղաքականություն ունեցող տնտեսական և արժութային միություն Եվրոպական միությունը չի հանդուրժում ոչ մի շեղում իր անդամների համար պարտադիր ընդհանուր առևտրական քաղաքականությունից և չի պատրաստավում միանալու Թուրքիային Հայաստանի շրջափակման հարցում:

Տնտեսական աճման 10 տարիներից (այդ թվում՝ 2003 թվականին գրանցված 13,9 տոկոսանոց ցատկը) և 1998 թվականի համեմատ արտահանման եռապատկումից հետո Հայաստանի գործերը միգուցե լավ են՝ չնայած Ադրբեջանի և Թուրքիայի շրջափակմանը: Սակայն նման կտրուկ աճման ցուցանիշների հասնելը համեմատաբար հեշտ գործ է, երբ այդքան ցածր է աճման հաշվարկման ելակետը և քանի դեռ առատ դոնորական ներարկումները շղարշում են մոլեգնող կաշառախտը: Իսկ այդ ընթացքում Հայաստանի բնակչության 51 տոկոսը շարունակում է գոյատևել թշվառ պայմաններում: Համաշխարհային բանկը հաշվարկել է, որ շրջափակման վերացումը կարող է 30 տոկոսով բարձրացնել Հայաստանի համախառն ներքին արտադրանքը:

Սակայն ճիշտ այնպես, ինչպես լավ կապեր ունեցող անհատների մի փոքր խումբ ֆինանսապես շահագրգռված է Չեչնիայում Ռուսաստանի վարած անիմաստ պատերազմի շարունակմամբ, այդպես էլ որոշ ուժեր Հայաստանում օգուտ են քաղում երկրի տարածքային առևտրական բորոտի այս կարգավիճակից: Շրջափակումը հարմար քավության նոխազ է հայաստանյան քաղաքական գործիչների համար տնտեսական անհաջողությունները բացատրելիս և շեղում է հասարակության ուշադրությունը կործանարար կաշառախտին ու ողորմելի գործարար միջավայրին վերաբերող ավելի մեծ ու տհաճ հարցերից: Վրաստանցի անգութ նենգաշորթները հավանաբար միակը չեն, որ օգուտ են քաղում Վրաստանի տարանցիկ ուղուց Հայաստանի խիստ կախվածությունից: Հայկական սփյուռքի համար Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից իրականացվող շրջափակումները մի բազմանպատակ թակ են միջազգային թատերաբեմում իր պատմական թշնամուն հարվածելու համար: