Պոետը

 Անցյալ տարվա փետրվարին, երբ հազարավոր մարդիկ դուրս էին եկել հանրահավաքի` իրենց բողոքն արտահայտելու նախագահական ընտրությունների արդյունքների կեղծման դեմ, կրքոտ ելույթ ունեցող քաղաքական գործիչներին հաջորդեց դերասան Վլադիմիր Աբաջյանը և արտասանեց «Մարդ էլ կա, մարդ էլ» բանաստեղծությունը.

Ամե՛ն ինչից շատ, ամե՛ն ինչից վեր
Սիրում է կյանքում նա իր… աթոռը։
Աթոռն է սիրում Ու նրան տիրում,
Ցանկացած գնով ելնում է նա վեր,
Փորձում է թռչել նա առանց թևեր,
Անվերջ սողալով առաջ է գնում,
Գնում է այսպես և ... տարեց-տարի
Ելնում է այսպես ... շալակն աշխարհի։

Այս տողերը Պարույր Սևակինն են և, թերևս, չգտնվի մեկ այլ բանաստեղծություն, որ այդքան համահունչ լինի իշխանությունը զավթելու, կեղծիքների ու անարդարությունների մասին հնչող ելույթներին, ինչպես այս մեկը։ Եթե գտնվի, ապա՝ կրկին Սևակի ստեղծագործությունների մեջ։

Հունվարի 26-ին լրացավ Պարույր Սևակի 80 տարին։

Կոնսերվատորիայի հայոց լեզվի դասախոս Բյուրակն Անդրեասյանն ասում է, որ արդեն 20 տարի իր ուսանողները երկու սիրելի բանաստեղծի անուն են տալիս` Պարույր Սևակ ու Վահան Տերյան, և առանց հանձնարարության լսարանում մեծագույն հաճույքով անգիր արտասանում են Սևակի բանաստեղծությունները։

Բանաստեղծը վախճանվեց 33 տարի առաջ, իսկ սևակասիրությունը դեռ կենդանի է։

«Սևակը մտածել է տալիս, պարզապես մեխանիկորեն չես կարդում, հետո մտածում ես մարդկային հոգեվիճակների, կեղծավորության, սիրո ամենատարբեր վիճակների, հավատի, հայոց պատմության մասին։ Նրա համեմատությունները շատ յուրօրինակ են, նրա գրածը հա՛մ պարզ է, հա՛մ բարդ», ասում է 18-ամյա ուսանողուհի Գայանե Մելքոմյանը։

Ի տարբերություն իր ժամանակակից հայ այլ բանաստեղծների ստեղծագործությունների, որոնք հեղեղված են գյուղական հովվերգական պատկերներով և բնապատկերային մետաֆորներով, Սևակի պոեզիայում իշխող են ժամանակակից քաղաքի պատկերները և ուրբանիստական ոգին` հաշվիչ մեքենաներ, տրամվայներ, պատերին փակցված թատրոնի և համերգների ազդագրեր, ինքնաթիռներ և այլն։

Նրա պոեզիան բացատրում է անբացատրելին պարզ կերպով.

«Առաջին սերը, ինչպես որ հացը, ինչ էլ որ անես, միշտ կուտ է գնում»:

«Ես ատում եմ քո անունը, ինչպես որ դու քեզ փայփայած իմ ձեռքերն ես ատում գուցե... Եթե աղջիկ ես ունենամ, նա կկոչվի քո անունով»:

«Դու` երկու տառ, դու` հասարակ մի դերանուն, բայց ընդամենը այդ երկու հատիկ տառով այս բովանդակ աշխարհին ես ինձ տեր անում»:

Սակայն իր պարզությամբ և բառախաղերով նա շերտ-շերտ բացահայտում է հայերենի թաքնված հնարավորությունները։ Նրա ռիթմերը այնպես վարակիչ են, իսկ խոսքը` այնպես հատու, որ շատ բանաստեղծներ իրենց առաջին տողերը գրել են դրանց ազդեցությամբ։

Սակայն հետագայում նրանցից շատերը քննադատում են Սևակի պոեզիան` այն համարելով մերկ հրապարակախոսություն, ինքնանպատակ բառախաղերից ու բառակուտակումներից խեղդված և գրված չափազանցված քաղաքացիական պաթոսով։

Սևակն ամենից շատ բառեր օգտագործած հայ բանաստեղծներից է, ինչի մասին վկայում է նրա օգտագործած բառերի երկհատոր բառարանը։

Երիտասարդների տաք արյունը եռացնում է Սևակի բանաստեղծության ըմբոստ ոգին.

«Առանց գժվելու չկա շահած մարտ…
Բառերն էլ մինչև կարգին չգժվեն` երգ չեն դառնալու…
Ա՜խ, ուր էր, թե ես միշտ գիժ լինեի»:

«Ես կուզեի կյանքի՛ս գնով ջնջել «զգույշ» բառը»,

«Ես կուզեի դարձնել կանոն անկանոնությունը»։

Եթե 60-ականների արևմտյան երիտասարդական շարժումները արձագանք են գտել հայ բանաստեղծության մեջ, ապա դրա արտացոլումը Սևակի «Մարդը ափի մեջ» և «Եղիցի լույս» ժողովածուներն են, որոնք նրա ստեղծագործության պսակն են։ Դա պոեզիա է ընդդեմ բյուրոկրատիայի և քաղքենիության, բարոյական դոգմաների և կեղծիքի։

Խորհրդային Հայաստանում չկար այլախոհական գրականություն կամ գրեթե չկար։ Այն տարիներին հայ գրողները կոմպրոմիսների շնորհիվ կարողանում էին հրատարակել իրենց գրքերը և լինել «լեգիտիմ» ստեղծագործող։ Սևակը հայտնի սերնդակից 4 բանաստեղծներից միակն էր, որ չդարձավ կոմունիստական կուսակցության անդամ։ Իշխանության դեմ ըմբոստության պատմություններ էին պատմում նրա մասին, ինչպես, օրինակ՝ կանչում են Կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմ և ասում, որ Կենտկոմի անդամներին անվանել է «թուրքեր»։ Սևակը պատասխանում է. Թուրքը լավ է, նրանց մեջ լավ մարդիկ շատ կան, դուք թուրքից վատն եք, դուք մարդ չեք»։

Սևակը «լեգիտիմների» մեջ «ոչ լեգիտիմն» էր, հարմարվածների մեջ՝ ըմբոստը, որ կարող էր շփվել կուսակցական վերնախավի հետ, բայց լինել այն ծաղրածուն, որ թագավորին ճշմարտությունն է ասում, ինչպես «Ծաղրածուն» բանաստեղծության մեջ.

Ախար, ինձ համար ոչ մի բան չարժի
Փայտին տալ ասենք ուղեղի ծալքեր,
Ուղեղից… հավի համեղ կուտ սարքել,
Կուտից` կերակուր հասարակական։

Սակայն նրա ըմբոստությունը մի օր հատեց հարմարվողականության սահմանը, և նրա «Եղիցի լույս» ժողովածուն Կենտկոմն արգելեց տպագրել, իսկ նախորդ տպագրված ժողովածուի դեմ բողոքները հեղեղեցին Կրեմլը:

«Եղիցի լույսի» բանաստեղծությունների ենթատեքստերը և խորհրդանիշները խորհրդային կարգերի քննադատությունն են, որոնք պեղել և գտել են կենտկոմի քարտուղարները տողատակերում, ինչպես «Լույսի աղբյուրը» բանաստեղծությունում.

Եվ իսկապես էլ` մեր թիկունքն է մութ. Անցյալը գիտենք գրքերով միայն։ Գուցե առավել մեր ճակատն է մութ. Գրքերն են ճառում գալիքից նաև։ Մութը առջևից, մութը ետևից, Մենք երկու մթան նեղլիկ արանքում։

«Եղիցի լույսը» հրատարակվեց նրա մահից հետո արտասահմանում` Բեյրութում, ինչը այն մոտեցրեց այլախոհական գրականությանը։ Սակայն մի որոշ ժամանակ անց, թեև որոշ կրճատումներով, այն հրատարակվեց նաև Երևանում։

Հասարակությունը, որ փնտրում էր կարգերի և անարդարությունների դեմ իր դժգոհությունների մարմնավորող, գտավ Սևակին։ Եվ 1971 թվին, երբ նա վախճանվեց ավտովթարից, տարածվեց Սևակի սպանության վարկածը։ Դեռևս առեղծված է մնում նրա մահը, և չեն դադարում բանավեճերը` ավտովթա՞ր էր դա, թե՞ սպանություն։

«Ես Սևակից ավելի մեռած էի այդ ժամանակ, - պատմում է բանաստեղծի առաջին կինը` Մայա Ավագյանը, - ուշքի չէի գալիս և չէի տալիս այդ հարցը` թե նրան կարող է սպանած լինեն։ Հետագայում դիմեցի նրա մի ընկերոջը, որ կուսակցական բարձր պաշտոն ուներ. միայն մի բան եմ խնդրում, հայտնաբերեք բեռնատարը, որի պատճառով է վթարը եղել, սակայն այդպես էլ այն չհայտնաբերվեց»։

Նրա հիշողություններում Սևակը նյարդային ու բարի բանաստեղծ է, որ ժամերով ծալապատիկ նստում էր թախտին ու ծոցատետրում գրում։ Ասում է, որ նա միայն մի թուլություն ուներ` կանայք։

Սևակի թաղումը վերածվել էր համազգային սուգի. Երևանից մինչև Սովետաշեն գյուղը (այժմ՝ Զանգակատուն)` նրա ծննդավայրը, ուր տարվում էր բանաստեղծի աճյունը, 100 կիլոմետրանոց խճուղու երկայնքով մարդկանց շարանները ուղեկցում էին նրան։ Գյուղերում մարդիկ դուրս էին գալիս ճանապարհ նրա բանաստեղծություններից տողեր ներկայացնող պաստառներով։

Իր սեփական ստեղծագործության մասին Սևակը գրում է («Բանաստեղծի ծնունդը» բանաստեղծության մեջ).

Բանաստեղծի «գործը շիշ է միայն, որ ծով է նետում նավորդը մեռնող` փրկություն հայցող տողով մի քանի։ Եվ ժամանակի ծովը քմահաճ շիշն այդ երբևէ ծովափ կհանի՞»։

Անցյալ տարի փետրվարին ցուցարարների ալիքները նրա նետած շիշը հանեցին ափ` Մատենադարանի հարթակ.

Որ ճշմարտության ափերը տեսնես,
Ծպտված ստի խաբելը տեսնես,
Որ չվախենաս, որ չվարանես`
Անարդարության դեմքը խարանես։

Մարդ կա աշխարհն է շալակած տանում,
Մարդ կա ելել է շալակն աշխարհի…