Պատերազմի վետերան և թոշակառու Արշալույս Վարդանյանը կանգնած է իր նախագծած շենքի առաջ, որտեղ և ապրում է:

«Առավոտյան ժամը չորսն էր, երբ տագնապով արթնացրին մեր ջոկատին և յուրաքանչյուրիս 15-ական փամփուշտ տալով տարան ամայի դաշտ: Երեք ժամ անց, երբ բախվեցինք թշնամուն, հասկացանք, որ պատերազմը սկսվել է»:

Գրեթե 62 տարի է անցել այն օրվանից, երբ Լիտվայի հարավ-արևմտյան սահմանին 19-ամյա Արշալույս Վարդանյանի համար սկսվեց երկրորդ համաշխարհային պատերազմը: Նրանց ջոկատում ընդամենը 50 հոգի էր, և նրանց առաջադրանքն էր մաքրել Կիբարտի քաղաքը գերմանացիներից:

«Անգամ խրամատ չունեինք, - ասում է նա: - Մեզնից յուրաքանչյուրը պաշտպանվում էր, ինչպես կարող էր, իսկ թշնամին բարձունքից մեզ մաղելով գալիս էր»:

Այսօր` մայիսի 9-ին, երբ աշխարհի շատ երկրներում նշում են Հաղթանակի օրը, Վարդանյանը մյուս վետերանների հետ կրկին գնացել է Հաղթանակի զբոսայգի` երկու կարմիր մեխակ դնելու Անհայտ զինվորի հուշակոթողին:

Մինչդեռ ժամանակին անհայտ կորածների ցուցակում էր նաև Վարդանյանի սեփական անունը:

Պատերազմի առաջին օրը` 1941 թ. հունիսի 22-ին, Վարդանյանը և երկու ռուս զինվոր գերի ընկան:

Պատերազմի հետագա չորս տարիների ընթացքում Աշիկի (այդպես են նրան դիմում բարեկամները) հարազատները նրանից այլևս ոչ մի լուր չստացան:

«Ուսիցս վիրավոր ընկած էի, երբ գերմանացի զինվորները հավաքում էին սպանվածների զենքերը: Ինձ էլ շրջեցին, որ զենքս վերցնեն, աչքերս բացեցի», - ասում է նա:

Ավտոմատն ուղղելով շարքային Արշալույս Վարդանյանի վրա՝ գերմանացի զինվորը հրամայում է բարձրացնել ձեռքերը: Վերջինս բարձրացնում է միայն մի ձեռքը, մյուսն արյունաշաղախ էր:

«Այդ պահին կարծես վախն անհետացել էր, - հիշում է նա:- Մտածում էի` սպանելու են, թող սպանեն, բայց վստահում էի ճակատագրիս և հավատում, որ դա չէ իմ վերջը: Ես միշտ համոզված էի, որ այդ պատերազմում Սովետն է հաղթելու»:

Աշիկին խուզարկելով գերմանացիները հայտնաբերում և առգրավում են հարազատների նամակները, սակայն չեն նկատում գրպաններից մեկում մնացած կոմերիտական տոմսը, որը գնդակահարություն կնշանակեր նրա համար: Երկու օր անց նրան հաջողվում է թաղել տոմսը հողի մեջ:

«Ինձ փրկեց իմ բնավորությունը, - ասում է 81-ամյա երևանցի թոշակառու ճարտարապետը: - Մինչև զորակոչվելս շատ ակտիվ կոմսոմոլ էի և նույն ակտիվությունն էլ ցուցաբերում էի ծառայության ընթացքում: Երբեք ոչ մի իրավիճակում չէի ընկճվում: Երբ պատերազմը սկսվեց, ընդամենը վեց ամսվա ծառայող էի, սակայն հասցրել էի այնպես դրսևորել ինձ, որ արդեն ջոկատի հրամանատար էի»:

Իսկ պատերազմի ընթացքում գերմանացիներն էին, որ դարձան Աշիկի հրամանատարները: Գերության առաջին ձմռանը նրան ուղարկեցին աշխատանքային ճամբար: Այսօր նա վերհիշում է, թե ինչպես էին գերմանական քաղաքում քաղցած և ցրտահարված գերիներին ստիպում ավտոմատի փողի տակ - 20 աստիճանում փոսեր փորել ջրագծերի համար:

Անգամ այդ պայմաններում, ըստ Աշիկի, կալանավորները փորձում էին պայքարել ֆաշիստների դեմ:

«Մի օր, երբ մեզ աշխատացնում էին, կողքիս կանգնած գերմանացի զինվորն այնքան հայհոյեց Ստալինին, որ չդիմանալով ասացի՝ սպասեք, Ստալինը դեռ ձեզ ցույց կտա: Նա վերցրեց բահը, որ գլխիս խփի, բայց մեկ այլ զինվոր հասցրեց իր հրացանով պահել բահը:

«Այդ ժամանակ ես չէի կարող չհավատալ Ստալինի գաղափարախոսությանը, քանի որ փոքրուց նրան էի տեսել որպես երկրի ղեկավար»:

1942-ին Աշիկին տեղափոխում են աշխատելու զինգերիների լազարեթ: Երկու տարի հետո, գտնելով, որ նա վտանգ է ներկայացնում, նրան տեղափոխում են կենտրոնական ճամբարի մենախուց:

Նրա հավաստմամբ, պատճառն այն էր, որ ինքը գերիների ստեղծած ընդհատակյա կազմակերպության անդամ էր:

«Դա լուրջ կազմակերպություն էր, մենք ունեինք ծածկանիշ, կազմակերպում էինք փախուստներ, խափանում էինք թշնամու գործունեությունը: Փախչող գերիներին տրամադրում էինք ինքնաշեն քարտեզներ, կողմնացույց և մոտակա պարտիզանական ջոկատների հասցեները»:

Աշիկի հակաֆաշիստական գործունեության պատիժը մեկամսյա տանջանքներն էին, որից հետո նրան 30 այլ առավել վտանգավոր գերիների հետ աքսորում են:

«Այդ ժամանակ ես հասկացա, թե ինչ բան է իսկական աքսորը», - հիշում է Աշիկը:

Այս անգամ արդեն լուսաբացից մայրամուտ նրանք կամ հանքափոր էին, կամ հնձվոր, կամ էլ ծառահատ:

«Ամբողջ օրը մի կտոր հաց, մի կտոր մարգարին և մի աման ճաշ էին տալիս` «բալանդա» էր կոչվում:

«Երբ տանում էին հացահատիկ հավաքելու, վերադառնում էինք գրպաններս ցորեն լցրած: Գիշերը ցորենը լցնում էինք ջրով լի մետաղյա տարաները և դնում պատի վառարանի մեջ: Առավոտյան ուտում էինք արդեն եփված ցորենը և կրկին գնում աշխատելու»:

Գաղտնի ճաշկերույթը հայտնաբերելով` գերմանացիները բոլոր կալանավորներին ներքնազգեստով շպրտում են դուրս և խուզարկում բարաքը:

Արշալույսի թոռը՝ Լևոնը, կարդում է ռազմաճակատից պապի ուղարկած նամակը, և ծեր մարդը չի կարողանում զսպել արցունքները:

«Դա մի սարսափելի օր էր՝ անտանելի ցուրտ: Հիշում եմ, թե ինչպես էին կալանավորներից երկուսը ձնով երկար շփում ոտքերիս ցրտահարված թաթերը»:

Միայն 1945-ին, երբ գերմանացիներն արդեն սկսել էին էվակուացնել զինգերիների ճամբարները, Աշիկին հաջողվում է մի խումբ կալանավորների հետ փախչել գերությունից և միանալ խորհրդային զորքերին:

«Երազ էի տեսել, որ վերադառնում եմ տուն, և հայրս ինձ տեսնելով՝ ձեռնափայտը բարձրացրացնում և զայրացած ասում է՝ ո՞ւր էիր այսքան ժամանակ, այ տղա, իսկ ես, թե՝ մի անհանգստացի, հայրիկ, գործերով էի զբաղված»:

Համարելով, որ դեռևս չի մասնակցել պատերազմին, տուն չվերադարձած նա կրկին մեկնում է ռազմաճակատ` ոչ մի լուր չուղարկելով իր հարազատներին:

«Ես դեռ պետք է ապացուցեի, որ դիտավորյալ չեմ գերի ընկել և երբեք դավաճանելու մտադրություն չեմ ունեցել»:

1945-ի ապրիլի 20-ին` Հաղթանակի օրվանից 19 օր առաջ, Աշիկը կրկին ծանր վիրավորվում է և այս անգամ ընկնում խորհրդային հոսպիտալ, որտեղ մնում է մինչև նոյեմբեր: Առաջին նամակը հարազատներին կարողանում է ուղարկել հենց այնտեղից:

58 տարի առաջ ռուսերենով գրված խունացած նամակը շարունակում է նրա պատերազմական հիշողությունների մասը կազմել.

Բարև ձեզ, սիրելիներս,
Ես ողջ-առողջ եմ և գտնվում եմ գործող Կարմիր բանակում:
Մանրամասները կգրեմ ձեր պատասխանը ստանալուց հետո: Գուցե չհավատաք, քանի որ գրում եմ ռուսերեն, բայց դա միայն այն պատճառով, որ հայերեն խոսքս չի կապակցվում. Համարյա չորրորդ տարին է, հայերեն չեմ խոսել: Որպեսզի իսկապես հավատաք, որ ես եմ, մի քանի խոսք կգրեմ հայերեն:

Այնուհետև շարունակում է հայերեն.
Ես ձեզ խնդրում եմ, որ գրեք ձեր կյանքի մասին, բոլորդ սաղ եք ու առո՞ղջ, Գերվասյան արդեն բանակում է, թե՞ ոչ: Գրեցեք նույնպես ընկերներիս և ընդհանրապես բոլոր հարազատներիս մասին: Իմ հասցեն հետևյալն է.
Դաշտային փոստ 49497, Վարդանյան Արշալույս Ալեքսեյի

Եվ կրկին՝ ռուսերեն.
Եվ այսպես, առայժմ հաջողություն: Կարծում եմ, որ դուք շատ զարմացած եք, բայց և շատ ուրախ, այնպես որ բառերով հնարավոր չէ արտահայտել: Սպասում եմ ձեր պատասխանին:
Ձեր որդի Աշիկ:

Նրա գերության չորս տարիների ընթացքում Վարդանյանների ընտանիքը երկու անգամ մահվան սև թուղթ էր ստացել: Հոսպիտալից ստացված նամակը նոր հույսեր է ծնում:

Վերջ ի վերջո, նա վերադառնում է տուն:

«Ես հասկանում էի, որ նրանք ինձ տեսնելու հույսն արդեն կորցրել են, դրա համար վերադառնալուց առաջ նախապես մարդ ուղարկեցի, որ անակնկալի չգան»:

Պատերազմից հետո նա կարողանում է իրականացնել իր վաղեմի երազանքը և ուսումն ավարտելով դառնում ճարտարապետ՝ աշխատելով այնպիսի ճարտարապետների հետ, ինչպիսին է Գեորգի Թամանյանը` Ալեքսանդր Թամանյանի որդին:

Իր աշխատանքային գործունեության ընթացքում նախագծում և շահագործման է հանձնում մի քանի տասնյակ բնակելի և վարչական շենքեր, որոնցից ավելի քան մեկ տասնյակն այսօր կանգուն են Երևանում: Այժմ նա իր մասնագիտական փորձն է փոխանցում 20-ամյա ապագա ճարտարապետ թոռանը:

«Զղջում եմ, որ կորցրել եմ այդ տարիները, - ասում է ծեր զինվորը, - բայց միևնույն ժամանակ ապացուցեցի ինքս ինձ, որ մարդ կարող է դիմակայել ցանկացած դժվարությունների: Եթե ունի նպատակ, ապա պետք է մինչև վերջ պայքարի դրան հասնելու համար»:

Իսկ այսօր, Հաղթանակի զբոսայգուց վերադառնալով, նա կրկին կսպասի իր հարազատներին, որպեսզի միասին տոնեն հաղթանակի օրն այն շենքի բնակարանում, որը շուրջ 45 տարի առաջ նախագծվել և կառուցվել է անձամբ Աշիկի ղեկավարությամբ: