Այս շաբաթվա նախագահական ընտրությունները ևս մեկ հնարավորություն հանդիսացան մի քանի հազար քաղաքացիների համար իրականացնելու Հայաստանի քաղաքացիների իրենց իրավունքները:

Ավելի քան 50000 հոգի փոխեցին իրենց փախստականի կարգավիճակը՝ դառնալով Հայաստանի քաղաքացիներ, և այդպիսով ձայնի իրավունք ստացան:

1990-ականների սկզբից Հայաստանն ընդունել է մոտ 311000 հայ փախստական, որոնք փախել են Ադրբեջանից, հիմնականում Բաքվից, Սումգայիթից, Կիրովաբադից և Շահումյանի շրջանից:

1995 թվին Ազգային Ժողովն ընդունեց օրենք փախստականների քաղաքացիության վերաբերյալ, որը թույլ է տալիս Հայաստանի մշտական բնակիչ հանդիսացող բոլոր փախստականներին քաղաքացիություն ստանալ:

Սակայն նրանց ինտեգրացման և քաղաքացիության խնդիրը դեռևս սուր է մնում Հայաստանի կառավարության համար: Շարունակական տնտեսական լճացումը, գործազրկության բարձր մակարդակը և բնակարանային ծանր պայմանները դժվարացնում են փախստականների կյանքը:

Չնայած կառավարության և տարբեր միջազգային կազմակերպությունների ջանքերին, փախստականների միայն 16 տոկոսն է ընդունել Հայաստանի քաղաքացիություն:

Հայաստանի նոր քաղաքացիներ դարձածների մեծամասնությունը կազմում են նրանք, ովքեր Հայաստանում աշխատանք են գտել կամ անշարժ գույք են ձեռք բերել:

Իրինա Մաթևոսյանի ընտանիքն այդպիսիներից մեկն է: Ութ տարի շարունակ նրա ընտանիքն ապրել է տարբեր հանրակացարաններում: Սակայն երկու տարի առաջ ընտանիքը տեղափոխվեց նոր տուն, ինչը հնարավոր դարձավ շնորհիվ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով բարձրագույն հանձնաժողովի (UNHCR):

Անցյալ տարի չորս անդամից բաղկացած ընտանիքն ընդունեց Հայաստանի քաղաքացիություն:

«Երբ տուն չունեինք՝ չգիտեինք, ուզում ենք արդյոք լինել այս երկրի քաղաքացիները: Դա չի նշանակում, որ մենք ցանկանում էինք այստեղ մնալ որպես փախստականներ, մենք նույնիսկ վստահ չէինք, որ ուզում ենք այստեղ մնալ», - ասում է Մաթևոսյանը:

«Այժմ, երբ օթևան ունենք, ավելի վստահ ենք զգում մեզ, չնայած այն բանի, որ ես և ամուսինս գործազուրկ ենք: Կարծում եմ, որ բոլոր փախստականներն էլ կընդունեն քաղաքացիություն, եթե կառավարությունը նրանց գոնե բնակարանով ապահովի: Մեր շենքում բնակվող ավելի քան 50 ընտանիքներ փախստականներ են: Ես գիտեմ, որ նրանցից շատերը քաղաքացիություն են ընդունել միայն այն պատճառով, որ տուն են ստացել»:

Ի տարբերություն Մաթևոսյանի, փախստականների մեկ այլ ընտանիք ասում է, որ չի ցանկանում Հայաստանի քաղաքացություն ստանալ: Փախստական Արթուր Ապրեսյանն ապրել է «ՀայԷլեկտրո» գործարանի հանրակացարանում 13 տարի: Նա ունի փախստականի կարգավիճակ, որը, ինչպես ինքն է ասում, «միևնույն է, ոչ մի արժեք չունի»: Այնուամենայնիվ, 45-ամյա Ապրեսյանը և Ադրբեջանում թողած 92000 տների տերերը հույս ունեն, որ փոխհատուցում կստանան այն գույքի համար, որ թողել են այնտեղ, երբ սկսվել է պատերազմը:

Էմիլ Սահակյանը՝ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով բարձրագույն հանձնաժողովի հասարակական տեղեկատվության բաժնից, ասում է, որ շատ փախստականներ Ապրեսյանի նման վախենում են, որ եթե դառնան քաղաքացիներ, կկորցնեն Ադբեջանում թողած գույքի համար փոխատուցում ստանալու հնարավորությունը: Նրանք նաև վախենում են կորցնել մարդասիրական կազմակերպություններից ստացվող նպաստները:

«Սա է հիմնական պատճառը, որ միայն 16-17 տոկոսն է դարձել Հայաստանի քաղաքացի, - ասում է Սահակյանը, - Սակայն փախստականների մասին օրենքի համաձայն, քաղաքացիություն ստանալուց հետո նրանք պահպանում են բոլոր արտոնությունները»:

Ինչ վերաբերում է մարդասիրական կազմակերպություններից ստացվող նպաստներին, փախստականը ստանում է դա ոչ այն պատճառով, որ փախստական է:

Սահակյանն ասում է, որ Հայաստանում նպաստների համակարգը հիմնվում է անապահովության աստիճանի վրա, որը կապ չունի անձնավորության կամ ընտանիքի փախստականի կարգավիճակի հետ:

Արտագաղթի և փախստականների վարչության աշխատակիցներն ասում են, որ գրանցում են այն մարդկանց, ովքեր պաշտոնապես փախստականի կարգավիճակ ունեն: Անհրաժեշտության դեպքում փախստականները կարող են ստանալ իրենց կարգավիճակը հաստատող պաշտոնական փաստաթուղթ:

Մինչ այժմ շատ փախստականներ Հայաստանի անձնագրի փոխարեն ստանում են Կոնվենցիայի ճանապարհորդական փաստաթուղթ (ԿՃՓ): Համաձայն 1915 թվի Ժնևյան կոնվենցիայի և Հայաստանի Հանրապետության փախստականների մասին օրենքի, ԿՃՓ-ն հաստատում է նրանց անձը Հայաստանից դուրս: Շատ փախստականներ համարում են այն Հայաստանը լքելու և նոր երկրում նոր կյանք սկսելու հնարավորություն:

Նրանց այլ երկրում անօրինական կերպով մնալու հնարավորությունը բավականին բարձր է: ԱՄՆ և Ֆրանսիայի դեսպանատները հայտարարել են, որ թեև իրենց երկրներն ընդունում են ԿՃՓ-ն, փախստականները կարող են լուրջ դժվարություններ ունենալ վիզա ստանալու հարցում: Ռուսաստան մեկնող փախստականները պետք է ունենան Ռւսաստանի վիզա, որը պարտադիր չէ Հայաստանի քաղաքացիների համար:

Համաձայն ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով բարձրագույն հանձնաժողովի տվյալների, ավելի քան 40000 փախստականներ աղքատ են և ապրում են շատ վատ բնակարանային պայմաններում:

Սահակյանն ասում է, որ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով բարձրագույն հանձնաժողովի բյուջեն ամեն տարի կրճատվում է: Երկու տարի առաջ բյուջեն կազմում էր մոտ 2 միլիոն դոլար: Այս տարի այն 1 միլիոն դոլարից պակաս է: Այդ գումարի կեսը հատկացվելու է բնակարանների կառուցմանը (Հայաստանում փախստականները գտնվում են «երկարաձգված» իրավիճակում, մինչդեռ ՄԱԿ-ն ուղղում է իր միջոցներն այն երկրներ, որտեղ փախստականները հետևանք են վերջերս տեղի ունեցած հակամարտությունների):

«Համաձայն շատ մոտավոր հաշվարկների, Հայաստանում ներկայումս կա 120000-130000 փախստական, - ասում է Սահակյանը, - Փախստականների ճշգրիտ քանակը հայտնի կդառնա, երբ հրապարակվեն վերջին մարդահամարի արդյունքները»:

Ակնկալվում է, որ 2001 թվի հոկտեմբերին անցկացված մարդահամարի տվյալները կհրապարակվեն այս ամռանը: