Zaven Sargsyan director of Parajanov museum is one of the witnesses of Armenian monuments' destruction.

Փարաջանովի տուն-թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանն այն վերջին հայերից է, ով այցելել է Նախիջևանի տարածքում գտնվող Հին Ջուղայի հայկական գերեզմանատունը:

1987 թվականին պրոֆեսիոնալ լուսանկարիչը լուսանկարել է 3000-ից ավելի խաչքարերը: Այժմ, երբ հակահայկական սրբապղծության արդյունքում ոչնչացվել են գերեզմանատները՝ հարուցելով հայ իշխանությունների զայրույթը, միակ բանը, որ մնացել է, այդ լուսանկարներն են:

«Ցավալին այն էր, որ այդպիսի քանակություն լուսանկարելու համար օրեր էին անհրաժեշտ, իսկ ես ունեի ընդամենը երեք ժամ: Եթե անգամ վազելով փորձես անցնել այդ ամբողջ տարածքը, երեք ժամում չես հասցնի, - պատմում է Սարգսյանը: - Ես ստիպված լայն անկյունով օբյեկտիվ դրեցի, որ շատ բան վերցնեմ կադրի մեջ, և վազելով շարքերով՝ նկարեցի ամբողջ գերեզմանատունը, որքանով դա հնարավոր էր»:

Գերեզմանատունն այցելելու հնարավորությունը Սարգսյանին ընձեռել էր նախիջևանցի բարձրաստիճան մի պաշտոնյա, այն բանից հետո, երբ Սարգսյանը նրան օգնել էր բուժում ստանալ Երևանում:

«Տպավորությունը շատ ծանր էր, - հիշում է Սարգսյանը: - Խոյի կերպարանքով բոլոր արձանների (խոյը տղամարդու խորհրդանիշն է եղել) գլուխները բարբարոսաբար ջարդել էին: Այդ մոնոլիտ քարերի մեջ ադրբեջանցիները գանձ էին փնտրել»: (Սարգսյանն իր հետ բերել է խոյի արձաններից մեկի գլուխը, որն այսօր տեղադրված է թանգարանի մուտքի մոտ:)

Սարգսյանի լուսանկարներից շատերն արդեն տեղ են գտել հայկական հուշարձանները ներկայացնող բազմաթիվ գրքերում, մասնավորապես՝ Արգամ Այվազյանի «Ջուղա» գրքում: Լուսանկարչի խոսքերով, դրանց մեծ մասը կտպագրվի առաջիկայում, քանի որ այսօր դրանք հանդիսանում են հսկայական գերեզմանատան միակ վկայությունը:

Zaven Sargsyan took this photo and others during his visit in 1987.

«Երբ տարիներ առաջ Պարսկաստանի սահմանից լուսանկարում էի Հին Ջուղայի գերեզմանատունն իր խաչքարերով, դրանք երեք բլուրների վրա սփռված անտառներ էին հիշեցնում, - ասում է «Հայկական ճարտարա-
պետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության» նախագահ Արմեն Հախնազարյանը: - Դեկտեմբեր ամսին ոչնչացվեց այն ամենը, ինչ մնացել էր: Սա Ադրբեջանի իշխանությունների հայկականության հետքը վերացնելու միտումնավոր քաղաքականությունն է: 400 տարի առաջ, երբ Շահ Աբբասը Ջուղայի բնակչությանը բռնագաղթեց Պարսկաստան, նա քանդեց քաղաքը, բայց չքանդեց գերեզմանատունը»:

Ադրբեջանական տարածքում գտնվող հայկական գերեզմանոցների ոչնչացման գործընթացը 1998 թվականին կասեցվեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից:

«Սակայն 2002 թվականի հոկտեմբերից այդ հարցը կրկին անվերահսկելի դարձավ, և Ադրբեջանն ուղղակի ոչնչացրեց ամբողջ գերեզմանատունը», - ասում է Ազգային ժողովի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի անդամ Աշոտ Գալոյանը:

«Դեկտեմբեր ամսին, երբ բոլորի ուշադրությունը կենտրոնացած էր իրաքյան պատերազմի վրա, Ադրբեջանին հաջողվեց հիմնահատակ քանդել գերեզմանատունը և խաչքարերը տեղափոխել այդ տարածքից: Խաչքարերն այնքան ծանր էին, որ սովորական գյուղացիները չէին կարող տեղափոխել դրանք», - ասում է Հախնազարյանը:

Հին Ջուղայի խաչքարերն առանձնանում են իրենց սլացիկ ձևերով և մոտ երկուսուկես մետր բարձրությամբ: Դարավոր գերեզմանատանը տեղադրված էին հազարավոր այդպիսի խաչքարեր:

Ashot Galoyan a member of Armenian National Assembly expresses his anxiety about the cemetery in Jugha.

Խորհրդային տարիներին ոչնչացվել էր նրանց որոշ մասը, սակայն վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում պարբերական բնույթ ստացած ոչնչացումները մտահոգ հայկական կողմը որակել է որպես իսկական վանդալիզմ: Սակայն հուշարձանները փրկելու հայերի ջանքերը կարող են արդեն ուշացած լինել:

Մարտի 28-ին Գիտությունների ազգային ակադեմիայում տեղի ունեցած «Հին Ջուղա. կորուսյալ գանձեր» անվանումը կրող գիտաժողովի ժամանակ ընդունվեց մի հայտարարություն, որով կոչ էր արվում միջազգային կազմակերպություններին օգնություն ցուցաբերել:

Ապրիլի 4-ին կայացած Եվրոխորհրդի վերջին նստաշրջանում տեղի են ունեցել այս հարցի բուռն քննարկումներ հայ և ադրբեջանցի ներկայացուցիչների միջև: Ադրբեջանական կողմը մեղադրել է Հայաստանին, որ հուշարձանների հարցի բարձրացումը ոտնձգություն է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության նկատմամբ:

Որպես քննարկումների արդյունք՝ հանձնաժողովի անդամներից մեկին հանձնարարվել է մեկնել Նախիջևան և զեկույց նախապատրաստել այս տարի կայանալիք Եվրոխորհրդի ընդհանուր նստաշրջանում լսելու համար: