Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորմամբ զբաղվող միջազգային միջնորդները 2003 թվականին ընդմիջում էին հայտարարել՝ հաշվի առնելով Հայաստանում և Ադրբեջանում անցկացվող նախագահական ընտրությունները: Նոր տարում սպասվում է, որ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) Մինսկի խմբի ֆրանսիացի, ռուս և ամերիկացի համանախագահները հանդես կգան հակամարտության կարգավորման նոր առաջարկներով:

Այժմ Կովկասի «ավագագույն քաղաքական գործիչ» Ռոբերտ Քոչարյանը Ժնևում հանդիպեց Իլհամ Ալիևին, որն Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնում նոր էր փոխարինել իր հորը

Նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը դեկտեմբերին
Ժնևում կարճատև
հանդիպում ունեցավ իր ադրբեջանցի գործընկեր Իլհամ Ալիևի հետ: Այդ հանդիպումը նրա համար ավելի շատ առիթ էր ծանոթանալու իր նախկին ախոյան Հեյդար Ալիևի որդու հետ: ԵԱՀԿ-ի միջնորդներն այն կարծիքին են, որ պահը հարմար է կարգավորման հասնելու համար, սակայն հարցն այն է, արդյոք կա՞ն նոր առաջարկներ այս հարցում բեկում ապահովելու համար:

Ամերիկացի համանախագահ Ռուդոլֆ Փերինան հայտարարել է, որ իրեն հույս է ներշնչում այն հանգամանքը, որ երկու նախագահներն էլ վստահության թարմ մանդատ են ստացել իրենց ժողովուրդներից: Լավատեսորեն են տրամադրված նաև ռուսները: Մինսկի խմբում Ռուսաստանի նախկին ներկայացուցիչ Նիկոլայ Գրիբկովը նույնիսկ հայտարարել է. «Մենք կարծում ենք, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահներն անպայման կընդունեն վերջերս մշակված մեր առաջարկները»:

Երկու կողմերի դիրքորոշումներում շատ քիչ ընդհանրություններ կան. Հայաստանը համաձայն է զիջումների գնալ, սակայն միայն հաշվի առնելով պատերազմի ժամանակ հայկական ռազմական հաջողությունների իրողությունը: Երևանը չի բացառում Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որևէ տարբերակ, որը կբավարարի երեք սկզբունքային պայման. բացառվի Ղարաբաղի ուղղահայաց ենթակայությունը Ադրբեջանին, Ղարաբաղը չլինի անկլավ, այսինքն՝ ցամաքային սահման ունենա Հայաստանի հետ, և լինեն անվտանգության միջազգային երաշխիքներ:

Պաշտոնական Բաքուն չի ընդունում Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմից դուրս և համառորեն վկայակոչում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը: Ձևականորեն միջազգային իրավունքի այս նորմը չի կարող Ղարաբաղի անկախության ճանաչման խոչընդոտ լինել, քանի որ նախկին ինքնավար մարզը դուրս է եկել Ադրբեջանի կազմից համաձայն խորհրդային օրենսդրության դեռ Խորհրդային Միության փլուզումից առաջ: Սակայն ՄԱԿ-ը ճանաչել է Ադրբեջանի Հանրապետությունը Խորհրդային Միության կազմում նախկին Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության սահմաններում: Օրենսդրական փաստարկների պատերազմը միջազգային միջնորդներին կանգնեցրել է փակուղու առջև: Վերլուծաբանների մեծ մասն այն կարծիքին է, որ հակամարտության լուծումը պետք է լինի քաղաքական և ոչ թե իրավական:

2001 թվականի սկզբին գտնվեց մի բանաձև, որը կարծես հաշվի էր առնում և՛ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի շահերը: Փարիզում Ֆրանսիայի նախագահ Ժակ Շիրակի հովանու ներքո անցկացված բանակցությունների արդյունքում նախագահներ Քոչարյանը և Հեյդար Ալիևը համաձայնության եկան կարգավորման սկզբունքների հարցում: Նույն տարվա ապրիլին Քի Վեսթում (ԱՄՆ) ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների մասնակցությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահները հաստատեցին իրենց հավատարմությունը Փարիզում ձեռք բերված համաձայնություններին: Միջնորդները սկսեցին պատրաստել պատմական հուշագիր, որը հակամարտության կողմերը, ինչպես ակնկալվում էր, պետք է ստորագրեին Մոսկվայում: Սակայն այսպես կոչված «Փարիզյան սկզբունքներն» այդպես էլ կարգավորման հիմք չդարձան, որովհետև Բաքու վերադառնալուց հետո Հեյդար Ալիևն անսպասելիորեն հրաժարվեց բոլոր համաձայնություններից: Այսպես բաց թողնվեց տասնյակ հազարավոր մարդկանց կյանք խլած հակամարտությանը վերջ տալու լավագույն հնարավորությունը:

Սակայն ի տարբերություն նախկին նախաձեռնությունների, որոնք կողմերից մեկը մերժել էր, «Փարիզյան սկզբունքներն» ավելի կենսունակ դուրս եկան: Խաղաղության ձգտող միջնորդները չհրաժարվեցին կողմերին 2001 թվականի հավանության արժանացած մոդելի քննարկմանը վերադարձնելու փորձերից՝ պնդելով, որ բանակցությունները պետք է վերսկսվեն այն կետից, որտեղ ընդհատվել են:

Հայաստանի արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի կարծիքով, պետք է սպասել քիվեսթյան առաջարկի տարբերակին

«Մենք ելնում ենք այն երեք համա-ձայնություններից, որոնք ձեռք են բերվել երկու երկրների նախագահների միջև: Ես ոչինչ չգիտեմ որևէ այլ համաձայնության մասին»,- ասել է Մինսկի խմբի ռուս համանախագահ Յուրի Մերզլյակովը՝ մեկնաբանելով «Փարիզյան սկզբունքներին» վերադառնալու հեռանկարը: Հայաստանի արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանն արտահայտվել է նույն ոգով՝ ասելով, որ միջնորդներից կարելի է ակնկալել «քիվեսթյան հանդիպման ժամանակ քննարկված մոդելի փոփոխված տարբերակ»:

Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ օրակարգում է մնում Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի հավանությանն արժանացած, սակայն Ադրբեջանի կողմից մերժված մոդելի «բարեփոխված» տարբերակը: Այն նախատեսում է հորիզոնական հարաբերություններ Ստեփանակերտի և Բաքվի միջև: Օսկանյանը համոզված է, որ եթե Իլհամ Ալիևը համաձայնի շարունակել հոր սկսած բանակցային գործընթացը, ապա «իրական հնարավորություն կստեղծվի կարճ ժամանակում հասնելու լուրջ առաջընթացի»: Օսկանյանի կարծիքով՝ «փարիզյան և քիվեսթյան հանդիպումների արդյունքները կարող են բանակցությունները շարունակելու լուրջ հիմք հանդիսանալ»:

Ադրբեջանի և նրա կազմի մեջ մտնող ու Հայաստանի Մեղրու շրջանով բաժանված ինքնավար Նախիջևանի միջև հաղորդակցությունների հարցը, անշուշտ, հատուկ ուշադրության կարժանանա գալիք բանակցություններում: Ժամանակ առ ժամանակ բարձրացվում է տարածքների փոխանակության հարցը՝ լուծում, որը մերժվում է Երևանի կողմից աշխարհաքաղաքական նկատառումներով, քանի որ այն կտրում է Հայաստանն Իրանից: Սակայն Հայաստանի ղեկավարությունը պատրաստ է քննարկելու բեռների և ուղևորների անվտանգության միջազգային երաշխիքների տարբեր ձևեր, եթե վերականգնվի Նախիջևանը Մեղրիով Ադրբեջանին միացնող երկաթուղային հաղորդակցությունը: Առաջարկություններ են արվում հատուկ շեշտելու հաղորդակցությունների հարցը միջնորդների ներկայացրած առաջարկների նոր փաթեթներում:

Միջնորդների առջև ծառացած մյուս հարցը Ղարաբաղի՝ որպես բանակցող կողմի ներգրավումն է բանակցություններին: Պաշտոնական Բաքուն մտավախություն ունի, որ միջազգային հանրությունն այլ տեսանկյունով կնայի հակամարտությանը, եթե իրենք համաձայնեն սեղանի շուրջը նստել Ստեփանակերտի ներկայացուցիչների հետ. միջպետական կոնֆլիկտի փոխարեն այն կդառնա պայքար նախկին գաղութի և նախկին գաղութատիրոջ միջև: Սակայն ընտրությունների նախօրեին Ադրբեջանի նախկին արտգործնախարար Վիլայաթ Գուլիևը հանդես եկավ հայտարարությամբ, որը վկայում էր, թե Բաքուն համաձայն է վերանայելու իր մոտեցումը: Գուլիևը հասկանալ տվեց, որ չի բացառում Ստեփանակերտի ղեկավարության հետ երկխոսության հնարավորությունը, պայմանով, որ Հայաստանը «մի կողմ քաշվի և չմիջամտի Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղում ապրող հայերի միջև բանակցություններին»: Պետք է ենթադրել, որ այս զարմանալի հայտարարությունը միջնորդների աշխատանքի արդյունքն է, որոնք պնդել են, որ Ղարաբաղը ճանաչվի որպես հակամարտության կողմ: Կարելի է ակնկալել, որ նրանք դեռ կանդրադառնան այդ հարցին:

Ղարաբաղի հարցով Ռուսաստանի նախկին հատուկ ներկայացուցիչ Վլադիմիր Կազիմիրովը, որը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի առաջին համանախագահն էր, հստակ արտահայտվել է հենց այս հարցի կապակցությամբ. «Ալիևի առարկությունները Ստեփանակերտը որպես հակամարտության կողմ ճանաչելու և բանակցություններին նրա մասնակցելու դեմ որևէ համոզիչ հիմնավորում չեն ունեցել: Քանի՜ անգամ է Բաքուն ձգտել ուղղակի կապ հաստատել Ստեփանակերտի ներկայացուցիչների հետ, երբ վիճակը ռազմաճակատում վատացել է և զինադադար է հայտարարել՝ փաստաթղթերում Ստեփանակերտը նշելով որպես հակամարտության կողմ»:

Կազիմիրովի կարծիքով՝ Մինսկի խմբի համանախագահների հանդուրժող կեցվածքը բանակցությունները եռակողմ ֆորմատի վերադարձնելու Բաքվի դժկամության նկատմամբ «դատապարտում է Հայաստանի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների միջև հանդիպումները բանակցային գործունեության նմանակման»: Կազիմիրովն ասում է. «Լեռնային Ղարաբաղը չի կարող դառնալ միայն բանակցությունների առարկա, եթե անգամ ինչ-որ մեկը շատ ցանկանա, որ այդպես լինի»:

ԵԱՀԿ համանախագահ Ռուդոլֆ Փերինան այն միջազգային միջնորդներից է, որոնք կարծում են, որ պահը նպաստավոր է կարգավորման համար

Ի պատասխան նման ճնշումների՝ Ադրբեջանը փորձ արեց բանակցությունների սեղանի շուրջը նստեցնել Շուշիի նախկին բնակիչ Նիզամի Բահմանովին: Բահմանովը ներկայացնում է մարտական գործողությունների ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (ԼՂՀ) լքած ադրբեջանցի փախստականներին: Բաքուն ներկայացնում է նրան որպես «Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանական համայնքի ղեկավար»: ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները հանդիպել և լսել են նրա փաստարկները: Հայաստանի և ԼՂՀ-ի ղեկավարները ճնշում չեն գործադրել միջնորդների վրա՝ պահանջելով հանդիպել Ադրբեջանից հայ փախստականների ներկայացուցիչների հետ, թեև նույն հաջողությամբ կարող էին պահանջել խաղաղության բանակցություններին ներգրավել «Ադրբեջանի հայ համայնքի ղեկավարին»: Այն կանխադրույթը, որ Ղարաբաղը կարող են ներկայացնել կարգավիճակով հավասար տարբեր համայնքներ, քննադատության չի դիմանում: ԼՂՀ-ն Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի օրինական իրավահաջորդն է, մարզն ուներ իր սեփական ընտրովի մարմինները: Այն հանգամանքը, որ Ղարաբաղի ադրբեջանցիները չեն մասնակցել ԼՂՀ նախագահի ընտրություններին, չի նշանակում, որ նախագահը չի կարող լեգիտիմ համարվել:

Պաշտոնական Երևանը ձգտում է, որ բանակցությունների ֆորմատի որևէ փոփոխություն չսահմանափակի իր դերը: Գուլիևի առաջարկած բանաձևը Երևանում հետաքրքրություն չառաջացրեց հենց այս պատճառով: Նախագահի մամլո խոսնակ Աշոտ Քոչարյանը հայտարարել է, որ թեև Ղարաբաղի մասնակցությունը բանակցություններին խիստ ցանկալի է, Հայաստանի ներկայությունն ավելի մեծ կշիռ ու արդյունավետություն է ապահովում գործընթացին: Հայաստանի խորհրդարանը նույնպես վստահ չէ, որ ուղիղ բանակցությունները Ղարաբաղի և Ադրբեջանի միջև կարող են արդյունավետ լինել: Իշխանական կոալիցիայի քաղաքական ուժերը, առաջին հերթին Դաշնակցությունը, պնդում են, որ Երևանը պետք է հանդես գա որպես Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անվտանգության և անկախության երաշխավոր:

Մեկ այլ նախկին խորհրդային հանրապետության՝ Մոլդովայի փորձը ցույց տվեց, որ բավական չէ սեղանի շուրջը նստեցնել հակամարտող կողմերի ղեկավարներին: Մերձդնեստրովյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման նոյեմբերյան բանակցությունների ձախողումն իր ազդեցությունը կունենա ղարաբաղյան գործընթացի վրա, քանի որ կարգավորման համար առաջադրված որոշ սկզբունքներ ընդհանրություններ ունեն Մինսկի խմբի առաջարկների հետ: Բաքուն շարունակում է մտահոգություն հայտնել, որ Մինսկի խմբի համանախագահները կարող են ներկայացնել «մերձդնեստրովյան մի մոդել», որը կպահպանի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, սակայն այնպես կվերաբաշխի լիազորությունները, որ Ղարաբաղը կունենա դաշնակցային տարածքից էլ ավելի իրավունքներ: Նախագահի արտաքին հարաբերությունների բաժնի ղեկավարը վերջերս հայտարարեց, որ Ադրբեջանը դեմ է որևէ լուծման, որը կարող է վտանգել միասնական պետության իր կարգավիճակը:

Ամեն դեպքում, հակամարտության կարգավորման այսպիսի «փաթեթային» լուծումը Բաքուն մերժում է՝ փոխարենը նախապատվություն տալով փուլային առաջընթացի տարբերակին, որը կարող է նրան հնարավորություն տալ հասնելու միակողմանի զիջումների Ղարաբաղի կողմից՝ առանց փոխադարձ քայլերի: «Մերձդնեստրովյան մոդելի» մասին մեկնաբանություններ անելուց առաջ հայաստանյան կողմը ցանկություն է հայտնել նախ ավելի լավ ծանոթանալ դրան:

Սակայն պետք է նշել, որ խոշոր տերությունների դիվանագետները հավասարության նշան չեն դնում Ղարաբաղի և հետխորհրդային տարածքների այլ հակամարտությունների միջև: Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Փերինան անցյալ տարի հայտարարել է. «Միջազգային հանրությունը պատրաստ չէ ճանաչելու Մերձդնեստրովիեի, Հարավային Օսեթիայի, Աբխազիայի անկախությունը: Լեռնային Ղարաբաղի հարցը փոքր-ինչ տարբեր է»:

Փերինան, որը նաև պետքարտուղարության հատուկ ներկայացուցիչն է Եվրասիայի հակամարտությունների գծով, չի բացառում, որ Վաշինգտոնը կարող է, ի վերջո, ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղը որպես անկախ պետություն կամ Հայաստանի մաս: Արդ, ինչո՞ւ պետք է Երևանը և Ստեփանակերտը բացառեն այդ հնարավորությունը: