Հակամարտությունից ծնված և դե ֆակտո գոյություն ունեցող Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը թևակոխում է անկախության 13-րդ տարին` փորձելով վերականգնել պատերազմից քայքայված տնտեսությունը և հարմարվել չճանաչված հանրապետության կարգավիճակին:

Ղարաբաղի քաղաքներն ու գյուղերը դեռ կրում են պատերազմի հետքերը, իսկ նրա քաղաքացիները հիշում են պայթող ականների ու ռումբերի ձայնը, սակայն Ղարաբաղը հավատարիմ է անկախության իր ձգտմանը և ազգային շահերը պաշտպանելու պատրաստակամու-թյանը:

Առաջին հայացքից Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը պատերազմ ապրած քաղաքի տպավորություն չի թողնում: Այն ավելի նման է զարգացող, քան վերականգնվող քաղաքի: Քաղաքի գլխավոր փողոցները մաքուր են, դրանցով անցուդարձ անող քաղաքացիները` լավ հագնված ու բարյացակամ: Խանութներն ու շուկաներն առաջարկում են բազմապիսի ապրանքներ ու մթերքներ: Միկրոավտոբուսները լիքն են կարծես հրատապ գործով ինչ-որ տեղ շտապող ուղևորներով:

Խորհրդային Միության փլուզումը և սոցիալ-տնտեսական կյանքում արմատական փոփոխությունները հիվանդագին ընթացք ունեցան նույնիսկ ամենաբարեկեցիկ նախկին խորհրդային հանրապետություններում: Իսկ փոքրիկ Ղարաբաղում պատերազմի արհավիրքներով խճողված այդ անցումը սահուն լինելու հնարավորություն գրեթե չուներ:

Այդուհանդերձ, այսօր Ստեփանակերտի առաջ ծառացած խնդիրները բնորոշ են տարածաշրջանին և ավելի շատ կրում են շուկայական տնտեսությանն անցման ծանոթ կապտուկների, քան դրան նախորդած պատերազմի բաց վերքերի հետքերը:

Աշխատանքի բորսա քաղաքի կենտրոնում կարելի է գտնել նախկին Խորհրդային Միության շատ քաղաքներում. այստեղ առավոտից հավաքվում են մարդիկ, ովքեր պատրաստ են կատարելու ցանկացած աշխատանք: Մյուս քաղաքացիներն իրենց գոյությունն են պահպանում կրպակներում ժամանակավոր բիզնես դնելով, արևածաղկի սերմ, մաստակ, ծխախոտ և այլ մանր-մունր բաներ վաճառելով:

Սակայն երբ Ստեփանակերտում մտնում ես հիմնարկներ, բուհեր, հասարակական կազմակերպու-
թյունների գրասենյակներ, ազատամարտի նահատակների` զոհված ուսանողների, աշխատակիցների, պաշտոնյաների սև-սպիտակ լուսանկարները ճեմասրահներում հիշեցնում են, որ Ղարաբաղի սպիները ծածկում են ազգամիջյան թշնամանքի և ոչ թե պարզապես քաղաքական խժդժությունների ծնած վերքերը:

Իսկ գյուղերում, որտեղ ավերված տները ռմբահարման և ոչ թե անփույթ վերաբերմունքի հետևանք են, սև քառակուսի անցքերը, որ ժամանակին պատուհաններ էին, վկայում են, որ պատերազմն այստեղ շատ վաղուց չի ավարտվել:

Չորս տարի տևած դաժան պատերազմը Ադրբեջանի հետ միայն բավական էր Ղարաբաղի մեծության երկիրն ամբողջությամբ վերափոխելու համար: Հաշվի առնելով, որ այն զուգադիպեց Խորհրդային Միության փլուզման հետ, ենթակառուցվածքները կարող էին պահպանվել միմիայն հրաշքով:

Պատերազմի հետևանքով լիովին ավերվել կամ վնասվել էր գործող ձեռնարկությունների 85 և հասարակական շենքերի 50 տոկոսը: Շարքից դուրս էին եկել հաղորդակցության գրեթե բոլոր համակարգերը:

Պատերազմի հասցրած նյութական վնասը գնահատվում է ավելի քան 3 միլիարդ դոլար, որից 1 միլիարդը՝ կապիտալ շինարարության, 800 միլիոնը՝ արդյունաբերության և հաղորդակցությունների, իսկ մնացածը` առողջապահության, կրթության և գյուղատնտեսության բնագավառներում: Պատերազմն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն ոչնչացրել է 226 բազմահարկ շենք, 11647 առանձնատուն և ավելի քան 150 բնակավայր:

Սակայն պատերազմին հաջորդած խաղաղության և կայունության տարիները, Սփյուռքի ու Հայաստանի հիմնավոր ու համակարգված օժանդակությունը մասնակիորեն վերականգնել են կյանքը փոքրիկ ու քայքայված անկլավում:

Լաչինի միջանցքի բացումը 1992 թվականին վերամիավորեց Ղարաբաղի և Հայաստանի տարածքները` վերջ տալով մեկուսացման տասնամյակներին:

Կապը հանրապետությունների միջև վերականգնվեց 1995-1999 թվականերին Գորիս-Ստեփանակերտ մայրուղով, որը մինչև անցյալ տարի Հայաստանի ճանապարհների ծրագրի ավարտը (այն իրականացվեց «Լինսի» հիմնադրամի միջոցներով) լավագույններից էր տարածաշրջանում: «Հայաստան» հիմնադրամը 10,2 միլիոն դոլար հատկացրեց «Կյանքի ճանապարհն» իրականություն դարձնելու համար:

Չորս տարի է, ինչ ընթանում է Հյուսիս-հարավ մայրուղու շինարարությունը, որը կապահովի հանրապետությունը բարձրակարգ ներքին ճանապարհային ցանցով: Աշխատանքներ են տարվում 170 կիլոմետրանոց մայրուղու բոլոր հատվածներում, որի 69 կիլոմետրն արդեն կառուցված է: Ամբողջ մայրուղու շինարարության հաշվարկային արժեքը կազմում է 25 միլիոն դոլար: Մայրուղին ոչ պակաս «կյանքի ճանապարհ» կլինի իրենց մթերքները վաճառելու տանող ֆերմերների, Ստեփանակերտի բուհերում սովորող ուսանողների և այն գործարարների համար, որոնց ձեռնարկությունների զարգացումն արգելակում էին գրեթե անանցանելի ներքին ճանապարհները:

Այսօր արդեն Ստեփանակերտի փողոցները, որ տարիներ շարունակ ծածկված էին ռմբափոսերով, ասֆալտապատ են, երիզված մայթերով ու լուսավոր: Դանցով երթևեկում են ավելի ու ավելի մեծ թվով արտասահմանյան մեքենաներ, ինչը դժվար էր պատկերացնել հետպատերազմյան տնտեսական փլուզման տարիներին:

1994 թվականի զինադադարից հետո վերականգնվել են պատերազմի ընթացքում վնասված 5000 առանձնատուն ու 200 բազմաբնակարան շենք: Բացի այդ, Ստեփանակերտում կառուցվել է երկու բազմահարկ բնակելի շենք, ևս երկուսի շինարարությունը կավարտվի շուտով:

Եվ թեև ամենաշատ փոփոխություններ երևում են մայրաքաղաքում, չեն մոռացվում նաև ծայրամասերը: Դպրոցներ են կառուցվել Շեխեր, Հեր-Հեր, Խաչեն, Խնձրիստան և այլ գյուղերում:

«Այսօր մենք կարող ենք ամենայն իրավամբ ասել, որ կարողացել ենք մեծ գործ անել,- ասում է Ղարաբաղի փոխվարչապետ Յուրի Ղազարյանը: - Իհարկե, պատերազմի հետևանքները հաղթահարելու համար շատ անելիքներ ունենք: Բայց կատարված աշխատանքն ու ամբողջ աշխարհի հայության օժանդակությունը հույս են ներշնչում, որ ամենամոտ ապագայում Ղարաբաղում ոչինչ չի հիշեցնի պատերազմի մասին»:

Սեփական միջոցների սղության պարագայում Ղարաբաղի կառավարությունը հաջողությամբ զբաղվել է դրամահավաքով` վերջին տասնամյակում վերակառուցման համար հայայթելով մոտ 50 միլիոն դոլար:

Թեև Ղարաբաղում նոր կյանքի նշաններն առավել ակնհայտ են Ստեփանակերտում, պատերազմի գոտու վերածնունդը չի սահմանափակվում միայն մայրաքաղաքով: Եվ բարեփոխումներն էլ միայն տնտեսական նպատակներ չեն հետապնդում:

Գյուղացիները, որոնց բակերը, այգիներն ու վարելահողերը մեկ տասնամյակից ավելի վտանգի աղբյուր էին անտեսանելի ու մահաբեր ականների պատճառով, այժմ կարող են իրենց ավելի ազատ զգալ:

Միացյալ Նահանգների միջազգային զարգացման գործակալության (ՄՆՄԶԳ) ֆինանսավորմամբ և Նիդեռլանդների «ՀԱԼՕ» կազմակերպության ղեկավարությամբ գործող 50 հոգանոց աշխատակազմն ականազերծել է 900 հազար քառակուսի մետր տարածք 61 տեղանքներում, որտեղ բնակվում է շուրջ 11,5 հազար ղարաբաղցի: Մասնագետների հաշվարկով՝ Ղարաբաղն ամբողջությամբ կազատվի ականներից այս տասնամյակի ավարտին:

Ենթակառուցվածք-
ների վերականգնումը
հետագա զարգացում ստացավ, երբ 1998 թվականին «Ազատության աջակցության ակտ» ծրագրի շրջանակներում Ղարաբաղ մուտք գործեց ՄՆՄԶԳ-ն (թեև նրա գործունեությունը սահմանափակվում է միայն մարդասիրական օգնությամբ):

Ծախսելով նախատեսված 35 միլիոն դոլարի 20 միլիոնը` ամերիկացիների հնգամյա ծրագիրը կենտրոնանում է երեք հիմնական խնդիրների վրա` ջուր, բնակարան և առողջապահություն:

Այս նախաձեռնության շրջանակներում իրականացվել են ոռոգման երեք, համայնքային կենտրոնների երեք ծրագրեր և կառուցվել է հինգ դպրոց: Բացի այդ, նորոգվել է պատերազմի ժամանակ վնասված հինգ ծննդատուն և Ստեփանակերտից դուրս բացվել է 43 բուժկետ, իսկ շրջիկ կետերը սպասարկում են ամսական մոտ 500 հիվանդի, հիմնականում` կարիքավոր:

«Բժիշկներ առանց սահմանի» բելգիական կազմակերպության իրականացրած ջրամատակարարման և կոյուղու ծրագրից օգտվեց 13 գյուղերի շուրջ 5600 բնակիչ:

Եվ այժմ, երբ Ղարաբաղի «մարմնի» վերականգման գործում առկա է նման առաջընթաց, ուշադրություն է հատկացվում նաև նրա հավաքական մտքին ու հոգուն:

Ստեփանակերտի գյուղատնտեսական տեխնիկումի տնօրեն Արթուր Ջիվանշիրյանն ասում է, որ երկրին պետք են որակյալ մասնագետներ տնտեսության տարբեր ոլորտներում: Ջիվանշիրյանի նախաձեռնությամբ դպրոցներից մեկին կից բացվել է տեխնիկում, որտեղ երկու տարի անվճար սովորելով ուսանողները ձեռք են բերում մեխանիկ-ինժեների, տեխնիկի, կռունկավարի ու տրակտորիստի հմտություններ:

«Մենք պետք է շատ աշխատենք բոլոր պրոբլեմները հաղթահարելու և քաղաքը վերականգնելու համար,- ասում է Ջիվանշիրյանը: - Արցախը միշտ էլ հպարտացել է հմուտ մասնագետներով, և մենք պետք է քաջալերենք երիտասարդությանը գրավելու այդ մասնագետների տեղը և ամրապնդելու մեր պետականությունը»:

Ղարաբաղին հասցված նյութական վնասն ակնհայտ էր ու հսկայական: Սակայն ղարաբաղցիները շարունակում են ապաքինվել նաև մշակութային և հոգեկան վերքերից:

Սկսած 1920 թվականից, երբ Իոսիֆ Ստալինը Լեռնային Ղարաբաղը (որի բնակչության 95 տոկոսը հայեր էին) բռնակցեց Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը, Ադրբեջանի կառավարությունը կիրառել է Ղարաբաղից հայերի սիստեմատիկ դուրս մղման քաղաքականություն: 1923-1979 թվականներին Ղարաբաղի հայ բնակչությունը նվազել է՝ 150 հազարից հասնելով 120 հազարի, մինչդեռ նույն ժամանակահատվածում ադրբեջանցի բնակչությունն աճել է՝ 7500-ից հասնելով 38 հազարի:

Մահմեդական ադրբեջանցիները ոչնչացրել են բազմաթիվ եկեղեցիներ ու հին գերեզմանոցներ Ղարաբաղում, իսկ 1930 թվականից այստեղ չի գործել ոչ մի եկեղեցի:

Անկախության նվաճման նախօրեին ազգային-ազատագրական շարժման վերելքի շնորհիվ քրիստոնեությունը Ղարաբաղում վերածնունդ ապրեց. 1989 թվականին վերաբացվեց Մարտակերտում գտնվող Գանձասարի վանքը:

Պատերազմը դարձավ Գանձասարի վանահայր տեր Հովհաննեսի (Հովհաննես Հովհաննիսյան) հոգևոր կնքահայրը, որը մինչ այդ գյուղատնտես էր:

«Ղարաբաղյան շարժման սկզբում ես հանդիպեցի Արցախի թեմի քահանաների հետ: Նրանք հարցրեցին, թե արդյոք չե՞մ ուզում քահանա ձեռնադրվել: Այդ առաջարկն ինձ համար անակնկալ էր, քանի որ երբեք չէի մտածել քահանա դառնալու մասին»,- վերհիշում է տեր Հովհաննեսը:

1990 թվականին նա գնում է Էջմիածին ու վերադառնում է երկու տարի անց որպես տեր Հովհաննես: Նշանակվում է Գանձասարի վանահայր ու պատերազմի տարիներն անց է կացնում մի ձեռքին՝ խաչ, մյուսում՝ զենք:

«Միգուցե այսօր տարօրինակ թվա, որ քահանան մասնակցել է պատերազմին,- ասում է տեր Հովհաննեսը,- բայց մենք պետք է պաշտպանեինք Գանձասարը, որովհետև չէինք կարող թույլ տալ ադրբեջանցիներին խլելու մեր հավատը այն վերագտնելուց հետո: Ես չէի կարող մարդկանց ասել. «Գնացեք պաշտպանեք ձեր հողը, իսկ ես կաղոթեմ ձեզ համար»: Դա վճռական գործողությունների ժամանակ էր և ոչ թե խորհուրդներ տալու»:

Մյուս տարի Ղարաբաղում կնշվի Գանձասարի 765-ամյակը: Այսօր տեր Հովհաննեսը լիովին նվիրվել է եկեղեցուն և իր ծխականներին: Նրա հավաստմամբ, այժմ մարդիկ ավելի քան երբևէ հոգևոր օգնության կարիք ունեն:

«Պատերազմից առաջ չգիտեինք, թե մենք ով ենք: Դպրոցում Հայաստանի պատմության փոխարեն սովորում էին Ադրբեջանի պատմություն,- ասում է քահանան: - Մենք չգիտեինք, որ հայերն աշխարհի ամենահին քրիստոնյա ժողովուրդն են: Չգիտեինք անգամ ինչպես խաչակնքել: Մեր քրիստոնեական հավատը մի կողմից արգելել էին կոմունիստները, իսկ մյուս կողմից վերահսկում էին ադրբեջանցիները: Այժմ կորցրածը լրացնելու ժամանակն է»:

Այժմ Ղարաբաղի վերականգնված կամ նոր կառուցված 24 եկեղեցիներում ծառայում է 11 քահանա: Շարունակվում է այլ եկեղեցիների կառուցումն ու վերականգնումը:

Պատերազմի հետքերն աստիճանաբար վերանում են, սակայն ղարաբաղցիները երբեք չեն մոռանում իրենց հերոսներին: Մայրաքաղաքի գլխավոր մայրուղին կոչվում է Ազատամարտիկների պողոտա: Հարսանիքները սկսվում են ազատամարտիկների հուշահամալիրից: Այնտեղ, որտեղ զինվորներ են զոհվել, այսօր բարձրանում են շենքեր, որոնք կրում են նրանց անունները, ում կյանքի թանկ գնով է կառուցվում խելահեղորեն ազատ, բայց դեռ ոչ լիովին անկախ հանրապետությունը: