Երևանից ավտոբուսով Ստամբուլ հասնելու համար առնվազն երկու օր է պահանջվում, թեև թուրքական սահմանը երևում է հայկական շատ տներից: Երթուղին անցնում է Բաթումով, որը դարձնում է ճամփորդությունն էլ ավելի երկար ու ավելի տանջալից, քանի որ Վրաստանի ճանապարհները կիսաքանդ են: Միգուցե դա ամենահեշտ ճամփորդությունը չէ այս տարածաշրջանում, սակայն խիստ անհրաժեշտ է որոշ հայաստանցիների համար, որոնք ապրուստ են վաստակում թուրքական ապրանքների առևտրով:

Թշնամանքը երկու պետությունների միջև առևտրականներին գրեթե չի հուզում, սակայն բարդացնում է նրանց կյանքը:

Թեև Հայաստանի և Թուրքիայի պատմություններում կա ընդհանուր ժամանակաշրջան, այս երկու երկրների հարաբերություններն արդի փուլում արգելակված են երկու հարցով՝ Ղարաբաղյան հակամարտություն և ցեղասպանություն:

Սակայն ցեղասպանության վերաբերյալ ակտիվ բանավեճերը նոր հույսեր են առաջ բերել այն հայերի մեջ, ովքեր հետևում են վերջերս իրականացված իրավական վերլուծության արդյունքներին:

Անցյալ ամիս Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնը՝ հաստատություն, որն աջակցում է այն երկրներին, որոնք հետամուտ են արդարության հաստատմանը մարդու իրավունքների ոտնահարման դեպքերում, հրապարակել է մի զեկույց, որը հիմնավորում է «ցեղասպանություն» եզրի կիրառելիությունն անցյալ դարասկզբին Թուրքիայում իրականացված գործողությունների նկատմամբ:

Վերլուծությունն իրականացվել է Թուրք-հայկական հաշտեցման հանձնաժողովի (ԹՀՀՀ) խնդրանքով և ունի հստակ իրավական՝ ոչ պատմական կամ փաստացի, բնույթ:

Այն ապացուցում է, որ հայկական բնակչության արական հատվածի մեծ մասի սիստեմատիկ բնաջնջումը և մնացած մասի բռնի արտաքսումն Օսմանյան կայսրությունից 1915 թվականին համապատասխանում է Միացյալ Ազգերի Ցեղասպանության կոնվենցիայի առաջին հոդվածում ձևակերպված առնվազն երեք չափանիշներին:

Դրանք են՝ «(1) սպանվել են մեկ կամ ավելի մարդիկ; (2) այդ մարդիկ պատկանել են որոշակի ազգային, էթնիկական, ռասայական կամ կրոնական խմբի; և (3) այդ գործողությունները տեղի են ունեցել այդ խմբի դեմ ուղղված նմանատիպ գործողությունների ակնհայտ ծրագրի համատեքստում»:

Ըստ վերլուծության, անհամաձայնության միակ հարցն այն է, արդյոք այդ գործողություններն իրականացվել են հայերին որպես ազգային, էթնիկական կամ կրոնական խումբ ոչնչացնելու մտադրությամբ:

Սակայն վերլուծության հեղինակները եկել են այն եզրակացության, որ «այդ հանցագործությունների առնվազն որոշ կատարողներ գիտեին, որ իրենց գործողությունների հետևանքը կարող է լինել արևելյան Անատոլիայի հայերի ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացումը որպես այդպիսին, կամ էլ գիտակցաբար հետապնդում էին այդ նպատակը, և, հետևաբար, ունեին պահանջվող ցեղասպանության մտադրությունը»:

Որոշ վերլուծաբաններ այն կարծիքին են, որ այս հետազոտությունն ուժեղ խթան կհանդիսանա Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերությունների բարելավման համար, թեև արդեն առկա են մի շարք այլ նվաճումներ անցյալ տարիներից:

«Ամենակարևորն այն է, որ այս վերլուծությունը ցեղասպանության քաղաքական, այլ ոչ թե պատմական, հաստատում է, որն արտաքին աշխարհն արդեն ընդունել է տարիներ առաջ», - ասում է Լրատվամիջոցների կովկասյան ինստիտուտի քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը, որը նաև շեշտում է, որ վերլուծության հեղինակների չեզոքությունը նույնպես կարող է ուժեղ ազդեցություն ունենալ այս հարցի շուրջ հետագա բանավեճերի վրա:

Սակայն ավելի ուշարժան է այն փաստը, որ հետազոտություն անցկացնելու միացյալ խնդրանքով դիմել են ԹՀՀՀ-ի հայկական և թուրքական կողմերը, ինչը Իսկանդարյանը համարում է աննախադեպ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանը և Թուրքիան ընդհանրապես չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ:

ԹՀՀՀ-ն ստեղծվել է երկու տարի առաջ, և նրա կազմի մեջ են մտնում երկու երկրների մի շարք նախկին պետական պաշտոնյաներ՝ նախկին արտգործնախարարներ և դեսպաններ, ինչպես նաև երկու ազգերի սփյուռքերի ներկայացուցիչներ Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից:

Հանձնաժողովի անդամներն իրենք ընդունում են, որ ցեղասպանության հարցը երբեք հեշտ հարց չի եղել, և նախկինում բազմիցս փորձեր են արվել անկախ հետազոտություն անցակցնել: ԹՀՀՀ-ի դիմումն ընդունվել է անցյալ հունիսին, և հետազոտությունն իրականացվել է հաջորդ վեց ամիսների ընթացքում:

«Այս փուլին հասնելու համար նրանց ժամանակ էր պետք», - ասում է Իսկանդարյանը:

Իսկապես, նման նուրբ հարցի պարագայում արագ արդյունքներ ակնկալել չի կարելի, նախ և առաջ, որովհետև ցեղասպանության վերաբերյալ բանավեճերը համեմատաբար վերջերս են սկսվել Հայաստանում, քանի որ Խորհրդային Միության օրոք այն արգելված թեմա էր:

Նույնիսկ այժմ բազմաթիվ քաղաքական նկատառումներ թույլ չեն տալիս երկու կառավարություններին վճռական որոշումներ կայացնել, և այդ պատճառով էլ քաղաքացիական հասարակությունները փորձում են առաջնորդի դեր ստանձնել այդ հարցում:

Ոմանց այս հետազոտությունը հույս է ներշնչում: Սակայն շատերը համարում են այն հերթական տեսական ուսումնասիրություն, որը երաշխիք չի դառնա, որ երկու պետությունները գան համաձայնության և անմիջապես սկսեն համագործակցել:

Թեև Իսկանդարյանը համարում է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների առաջին խոչընդոտը ցեղասպանության հարցն է, պաշտոնատար անձինք ասում են, որ այդ հարցը երբեք նախապայման չի եղել երկխոսություն սկսելու համար:

«Ես չգիտեմ, արդյոք կոնկրետ այս հետազոտությունը կմեծացնի ցեղասպանության ճանաչման հավանականությունը Թուրքիայի կառավարության կողմից, - ասում է Արտաքին գործերի նախարարության մամլո խոսնակ Ձյունիկ Աղաջանյանը, - սակայն ես գիտեմ, որ որքան շատ երկրներ ընդունեն 1915 թվականի իրադարձությունները որպես ցեղասպանություն, այնքան ավելի կմեծանա ցեղասպանության ճանաչման հավանականությունը Թուրքիայի կողմից»:

Տեսաբանները նաև չեն կարծում, որ Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ճանաչումն անմիջապես կբացի և կկենդանացնի երկաթուղային և ավտոմայրուղիները, կամ ապրանքների աշխույժ հոսք առաջ կբերի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև: Սակայն նման փաստաթղթերն առնվազն առաջ են բերում նոր քննարկումներ, և վաղ թե ուշ, դրանք կարող են նաև դրդել կառավարություններին քայլեր ձեռնարկել միմյանց հետ հարաբերությունները բարելավելու ուղղությամբ: