γñÙÇñ ˳ãÁ ·ï»É ¿ ÈÛáí³ÛÇÝ ²¹ñµ»ç³ÝáõÙ ¢ Ýñ³ ÝϳñÁ µ»ñ»É ¿ ÁÝï³ÝÇùÇÝ: ÈÛáí³Ý ٳϳ·ñ»É ¿ ÝϳñÇ íñ³. §²ÝÙ³Ñ Ù³ñ¹áõó ÑÇß³ï³Ï¦:

Արդեն ութ տարի է, ինչ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև ընթացող Ղարաբաղյան հակամարտությունում հրադադար է սահմանվել:

Կողմերը պարբերաբար համաձայնության են գալիս ազատ արձակել պատերազմի գերիներին, և ամեն նման դեպքից հետո քիչ ավելի բան է հայտնի դառնում պատերազմական ահավոր մանրամասների մասին:

Պատերազմը վերապրած մյուս մարդկանց նման, ժամանակի հետ սկսում են խոսել նաև հին զինվորները: Սա մի պատմություն է մարդկանց մասին, ովքեր հանդիպել են հակադիր դիքերում: Նրանց ընտանքիները երբեք չեն հանդիպել միմյանց, սակայն նրանց արտասովոր կերպով միավորել են սեփական որդիներին փրկելու հուսահատ ծրագրերը:

Մարտակերտի պաշտպանությունը (1992 թ.) Ղարաբաղյան պատերազմի ամենաուշագրավ դրվագներից մեկն է, որտեղ դաժան մարտերի ընթացքում թե՛ ադրբեջանական, և թե՛ հայկական կողմը ծանր կորուստներ կրեցին:

Բացի մեծաթիվ զոհերից, Ղարաբաղյան պատերազմում 900 անհայտ կորած հայերի մի զգալի մասը մասնակցել է Մարտակերտի մարտերին: Անհայտ կորածներից շատերին հաջողվել է վերադարձնել հիմնականում միջազգային Կարմիր խաչի ջանքերի շնորհիվ: Սակայն շատ ազգականներ առ այսօր շարունակում են փնտրել Մարտակերտի մարտերին մասնակցած իրենց որդիներին ու ամուսիններին:

1991 թվականից միջազգային կազմակերպությունների և մասնավոր անձանց աջակցությամբ գերությունից ազատ են արձակվել 600-ից ավելի Հայաստանի քաղաքացիներ:

Հիսնամյա Լյովա Հարությունյանն այն երջանիկների թվում է, որոնց ընտանքիները վերամիավորվել են: Սակայն այդ վերամիավորման հասնելը հեշտ չէր ...

Հարությունյանը Արարատի մարզի Վերին Արտաշատ գյուղի իր տնից կռվի է գնացել 1992 թ. հունիսի 2-ին: Նոր էր ամուսնացել և երեք ամսական որդի ուներ:

«Ինձ ասում էին՝ երիտասարդ կնոջդ ու նորածին որդուդ թողնում գնում ես, ինչպե՞ս են ապրելու առանց քեզ, - վերհիշում է վետերանը: - Ես պատասխանում էի, որ Ղարաբաղում էլ շատ նորածիններ կան, որոնք անպաշտպան են, իսկ այստեղ՝ Հայաստանում, նրանք պաշտպանված են»: Շուտով նա ընդգրկվում է կամավորների ջոկատի մեջ, որն ուղարկում են Մաղավուզ գյուղի դիրքերը: Մարտերի ժամանակ Հարությունյանը ծանր վիրավորվում է երկու ոտքից և ձեռքից:

«Երբ ուշքի եկա, գլխավերևումս երեք ադրբեջանցիներ էին կանգնած: Նրանցից մեկը ավտոմատի փողը պահել էր ինձ վրա և ընկերներին ասում էր, որ ավելի լավ է սպանել, քան գերի վերցնել, ավելորդ բեռից խուսափելու համար, սակայն նրանցից մեկը թույլ չտվեց սպանել և ինձ տեղափոխեցին հոսպիտալ», - վերհիշում է նա:

Հարությունյանի ոտքի վերքը բորբոքվáõÙ է, ահավոր ցավեր է ունեÝáõÙ:

«Ես ոտքի կանգնելու հույսս կորցրել էի, - ասում է նա, - բայց մի օր ինձ մոտեցավ հոսպիտալի ադրբեջանցի մի բժիշկ և սկսեց բուժել ոտքերս: Սկզբում ես զարմացել էի, բայց հետո հասկացա, որ նրանց մեջ էլ լավ մարդիկ կան: Այդ բժիշկը փրկեց իմ կյանքը»:

Մի քանի օր հետո, երբ նրա վիճակը բարելավվում է, հոսպիտալ է գալիս ադրբեջանցի այն զինվորը, որը թույլ չէր տվել սպանել Հարությունյանին և տանում է նրան իրենց տուն: Պարզվում է, որ ադրբեջանցի զինվորի ընտանիքի որդին՝ Իլհամը, անհայտ կորել է մարտում, և ազգականները կարծում են, որ նա գերի է ընկել: Ընտանիքը որոշում է պատանդ պահել Հարությունյանին՝ որպեսզի հնարավորության դեպքում փոխանակի իրենց որդու հետ:

Մոտ երեք տարի Հարությունյանը պատանդ է եղել ադրբեջանական ընտանիքում: Նա շատ բան չի պատմում այդ օրերի մասին, սակայն նրա 79-ամյա հայրը՝ Մարլենը, հիշում է որդու անհայտ ճակատագրի տառապալից ժամանակները:

«Մի ամիս ապրեցի Թիֆլիսում, - վերհիշում է հայրը, - բազմաթիվ հանդիպումներ ունեցա ամենատարբեր մարդկանց հետ, որոնց մեջ կային օրենքով գողեր, հեղինակություններ: Մառնեուլից ադրբեջանցի մի հեղինակություն առաջարկում էր 10 միլիոն ռուբլով բերել տղայիս:

«Ես ամեն ինչի պատրաստ էի, սակայն ադրբեջանցի ընտանիքը, որը պահում էր որդուս, հրաժարվում էր ցանկացած գումարից, ասելով, որ Լյովային կվերադարձնի միայն իրենց տղայի հետ փոխանակման դեպքում»:

1992-93 թթ. Հայաստանում հաճախ կարելի էր լսել, որ այս կամ այն ընտանիքն իր տանը պատանդ ադրբեջանցիներ է պահում՝ իրենց հարազատի հետ փոխանակելու նպատակով: Հարությունյանների ընտանիքը նույնպես որոշում է պատանդ պահել՝ հույս ունենալով փոխանակել նրանց Լյովայի հետ:

Լյովայի մարտական ընկերները Շուշիից 5 գերված ադրբեջանցիներ են բերում նրա ծնողների տուն:

«Մենք պահում էինք նրանց և շարունակում էինք փնտրել Իլհամին, - պատմում է Մարլենը: - Ես ամեն ինչ անում էի նրան գտնելու համար, սակայն նա չգտնվեց»:

Մարլենը Մարտակերտում գտնում է մարդկանց, ովքեր ճանաչում էին Լյովային պատանդ վերցրած ադրբեջանցուն, սակայն նրանք ասում էին, որ նրա եղբայր Իլհամը զոհվել է: Մարլենը վախենում էր նման լուր ուղարկել իր որդուն պահողներին:

Հինգ ադրբեջանցիներից երկուսին Հարությունյանները փոխանակում են գերության մեջ գտնվող երկու հայերի հետ, իսկ երեքին շարունակում են պահել՝ հույս ունենալով, որ մի օր էլ իրենց որդուն կփոխանակեն:

Մի օր Կարմիր խաչը հայ ընտանիքներին նամակներ է բերում Ադրբեջանից, մեկն էլ՝ Հարությունյանների համար:

ÈÛáí³ Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇÝ ·ñ»Ã» »ñ»ù ï³ñÇ å³ï³Ý¹ »Ý å³Ñ»É ³¹ñµ»ç³Ý³Ï³Ý ÙÇ ÁÝï³ÝÇùáõÙ, ë³Ï³ÛÝ Ý³ ³ëáõÙ ¿, áñ ÝáñÇó Ϸݳ Ïéí»Éáõ: .

«¶իտեմ, որ ձեզ մոտ 5 ադրբեջանցի կար, որոնցից երկուսին փոխել եք, - գրում էր Լյովան: - Նրանք շատ շնորհակալ են: Ոչ մի դեպքում նրանց վատ չվերաբերվեք, հակառակը՝ լավ պահեք: Նրանցից մեկը վիրավոր է, բժիշկ բերեք, թող նայեն: Նրանք էլ ինձ համար են բժիշկ կանչում: Մի քիչ էլ դիմացեք, մինչև ինձ կփոխեն: Շարունակեք Իլհամին փնտրել»:

Լյովայի կինը՝ 29-ամյա Նաիրան պատմում է, որ հոգատար են եղել իրենց տանն ապրող ադրբեջանցի պատանդների նկատմամբ:

«Ասում էինք՝ լավ պահենք, որ Աստված Լյովային բերի հասցնի տուն, - պատմում է Նաիրան: - Ես նրանց ասում էի. ձեզ չենք մոռանա, թող Լյովան գա, մենք ձեզ հետ կապ կպահպանենք»:

Իմանալով, որ Կարմիր խաչը գտել է Լյովային, ընտանիքն ազատ է արձակել երեք պատանդներին:

«Ես նրանց տարա մինչև Սադախլո, որտեղ նրանց դիմավորեցին հարազատները», - ասում է Մարլենը:

Լյովան գերության մեջ է գտնվել 2 տարի, 10 ամիս և 10 օր: Կարմիր խաչի բանակցությունների շնորհիվ նրան վերադարձրել են 31 այլ հայ պատանդների հետ:

«Ընդդեմ իրավական բռնությունների» հասարակական կազմակերպությունը բուժ-վերականգնողական ծրագիր է անցկացնում Ադրբեջանից վերադարձած գերիների և պատանդների հետ: Կազմակերպության նախագահ Լարիսա Ալավերդյանն ասում է, որ Լյովայի նման մարդիկ մշտական բժշկական հսկողության կարիք ունեն:

«Փորձը ցույց է տալիս, որ անցնող տարիներն ավելի են խորացնում այդ անձանց հոգեբանական խնդիրները: Մշտապես խոշտանգումների ու բռնությունների ենթարկված անձինք մշտապես բժշկական հսկողության կարիք ունեն: Նրանք պետք է հիմնական մի տեղ ունենան, ուր կարողանան դիմել», - ասում է նա:

Լյովա Հարությունյանը վերադարձել և շարունակում է ապրել հայրենի Վերին Արտաշատում: Նրա զավակների թիվն ավելացել է, ծնվել են ¶ոռն ու Արմինեն: Այս ընտանիքն այսօր գոյատևում է մշակելով սեփական հողատարածքները և խաղողի այգիները:

«Մի կերպ կապրենք, միայն թող խաղաղություն լինի, - ասում է Լյովան, - իսկ եթե պատերազմ լինի, ես կրկին կմեկնեմ իմ հայրենի հողը պաշտպանելու»: