«Թող մեքենա տան՝ տասնվեցերորդը կունենամ, թե չէ, էլ ու՞ր ունենամ», - ասում է 15 երեխաների մայր տիկին Էմման, որը 1997 թվականին ընտանիքով Աշտարակից եկել և վերաբնակվել է Ադրբեջանի նախկին Լաչինի շրջան:

Փիրջահան գյուղը վերանվանվել է Գողթանիկ, իսկ շրջանը՝ Քաշաթաղ, որը դարձել է Լեռնային Ղարաբաղի վեցերորդ շրջանը (հինգերորդը Լաչինից հյուսիս Ադրբեջանի նախկին Քյալբաջար շրջանն է, որ վերանվանվել է Շահումյան):

«Երբ ամուսնանում էի, որոշել էի յոթ երեխա ունենալ, - ասում է Էմմայի ամուսինը՝ Սերգեյ Պողոսյանը, - Հարսանիքիս հերս կենացիս ասեց՝ յոթ որդով սեղան նստես:

«Ասի, հորս խաթեր ևս յոթը կունենամ: Էդպես 14 երեխա եղավ: Տասնհինգերորդն էլ Ղարաբաղի պատվին ունեցա»:

Էմմայի 15-րդ որդին՝ Արցախը, ծնվել է Քաշաթաղի հիվանդանոցում 98 թվականին: Էմման ու Սերգեյն արդեն ունեն վեց թոռ: Երեք աղջիկներն ամուսնացած են, երկուսն ապրում են Աշտարակում, իսկ երրորդը՝ հարևան գյուղում:

Էմման և Սերգեյը՝ իրենց մեծ ընտանիքով, Հայաստանի կառավարության կողմից իրականացվող ծրագրի մի մասն են կազմում, որի նպատակն է բնակեցնել Լաչինը և դրանով միաձուլել Հայաստանը և Ղարաբաղը:

(Լաչինը Ղարաբաղը Հայաստանից բաժանող տարածքն է, որ հայկական ուժերը գրավել են 1992 թվականին: Վերանվանելով և վերաբնակեցնելով Լաչինը՝ Հայաստանի կառավարությունը միաձուլում է երկու հայկական պետությունները):

«Մեր վիճակը շատ ծանր էր: Աշխատում էի Աշտարակի ռադիոֆիզիկայի ինստիտուտում: Գործը կանգնեց: Հետո ուսումնարանում էի աշխատում: Էստեղից էլ փող չկար: Մինչև որ Անահիտը համոզեց-բերեց էստեղ», - ասում է Սերգեյը:

Անահիտ Դանիելյանը Գողթանիկի գյուղապետն է, և նրա շնորհիվ գյուղում շատ են նախկին աշտարակցիները: Սակայն ինչպես Քաշաթաղի այլ գյուղերում, այստեղ էլ բնակիչները Հայաստանի տարբեր շրջաններից են: Թեև շրջանը Ղարաբաղի վարչատարածքային միավոր է, այստեղ ապրող ղարաբաղցիների թիվը փոքր է:

Քաշաթաղի շրջանը ստեղծվել է 1993 թվականի դեկտեմբերին և նույն ժամանակ էլ սկսվել է բնակեցվել: Ադրբեջանական գյուղերում մնացած անկտուր պատերի վրա վերաբնակները վարչակազմի օժանդակությամբ նոր տներ են կառուցել: 1992 թվականին, երբ հայկական զորքերը գրավել են շրջանը, ռազմական հրամանով տները հրդեհել են, որպեսզի դրանք բնակելի չլինեն, եթե ադրբեջանցիները փորձեն վերադառնալ: Մեկ տարի հետո մշակվել է վերաբնակեցման ծրագիրը:

Այժմ շրջանում կա մոտ 130 բնակավայր: Դրանցից 50-ը դպրոցներ ունեն, ինչը ձևավորված համայնքի չափանիշ է:

Շրջանը ձգում է նոր բնակիչներին պետական արտոնություններով, որով յուրաքանչյուր ընտանիք ստանում է 20000 դրամ (մոտ 40 դոլար), 5000 դրամ (մոտ 10 դոլար) ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ և 120000 դրամ (մոտ 240 դոլար) անասնավարկ քսան տարով: Բացի այդ, յուրաքանչյուր ընտանիք ստանում է 200 կիլովատ անվճար էլեկտրաէներգիա: Անվճար է նաև ջուրը: Չի հարկվում գյուղատնտեսկան գործունեությունը:

«Մենք ամեն եկողի չենք ընդունում, - ասում է Քաշաթաղի վարչակազմի վերաբնակության վարչության պետ Ռոբերտ Մաթևոսյանը, - Մեկ էլ նկատում ես, եկել է միանվագ օգնությունը ստանա ու փախչի: Էդ քսան հազարի համար չեն ալարում Երևանից հասնում են ստեղ (վերաբնակիչներն ազատված են ճանապարհածախսից): Երկար-բարակ զրուցում ես, մինչև պարզում ես, որ եկել է մշտական բնակության»:

Ֆինանսների բացակայության պատճառով անասնավարկերը տրվում են երկու տարի ուշացումով: Դեռևս կան բնակիչներ, որոնք 1999 թվականից սպասում են վարկին:

Սերգեյը գյուղում բնակության երկրորդ տարում ստացել է անասնավարկը և գնել է երկու կով, որոնք բազմացել են և երեք տարվա մեջ դարձել են հինգը: Ունի նաև 10 ոչխար: Սերգեյը Բերձորում (նախկին Լաչին քաղաք) հյուսն-ատաղձագործ է աշխատում կապիտալ շինարարության վարչությունում և ստանում է 35000 դրամ (մոտ 70 դոլար) աշխատավարձ: Նաև ստանում է 15000 դրամ նպաստ երեխաների համար: Կինը Գողթանիկի դպրոցում հավաքարար է աշխատում, որդին՝ Գուրգենը՝ պահակ, և ստանում է 6000 դրամ աշխատավարձ:

Ղարաբաղի իշխանություններն ընտանիքին դեռևս մեքենա են պարտք. բազմազավակ ընտանիքերին անվճար մեքենա է հասնում:

«Սկզբում շատ խեղճ էինք, - ասում է Էմման, - Ոչինչ չունեինք: Հետո, անասնավարկը երբ ստացանք, մի քիչ վիճակներս լավացավ: Նոր-նոր հունի մեջ էինք ընկնում: Բայց էլի շատ ծանր է, 15 էրեխա մեծացնելը հեշտ բան չի: Յոթ դպրոցական ունեմ, գոնե գրենական պիտույքներով օգնեին: «Ագապին» օգնում է հագուստով, բայց էն չի»:

«Ագապին» միակ միջազգային կազմակերպությունն է, որ գործում է վերաբնակեցված տարածքում, քանի որ համաշխարհային հանրությունը համարում է այն գրավյալ տարածք, իսկ վերաբնակիչներին՝ գաղութարարներ:

Դիվանագետները համարում են այդ 3000 քառակուսի կիլոմետրանոց միջանցքը գրավյալ տարածք, իսկ Քաշաթաղի պաշտոնյաները՝ ազատագրված, և վերանվանում են տեղանունները կամ վերականգնելով պատմական անվանումները, կամ այլ հայկական անվանումներ տալով:

Վերաբնակիչների համար Քաշաթաղը փախուստ է Հայաստանից, այն տարբերությամբ, որ այստեղ ոչ թե փախստական են դառնում, այլ հողի սեփականատեր: Եվ միայն պաշտոնյաներն են խոսում վերաբնակեցման մասին որպես հայրենասիրական քայլի: Նորաբնակների համար դա պարզապես իրենց ապրելու պայմանները բարելավելու հնարավորություն է:

«Որ ասեմ, էկել եմ հերոսություն անելու, սուտ կլինի, - ասում է Գողթանիկ գյուղի դպրոցի տնօրեն Ալիկ Տոնոյանը, որը եկել է Բաղրամյանի շրջանի Դալարիկ գյուղից, - Յոթ հոգիանոց ընտանիքս սոված էր: Դպրոցում ես ու կինս դաս էինք տալիս, փողը չէր հերիքում հացին: Իսկ հիմա ստեղից ծնողներիս օգնում եմ:

«Տաս օր հետո խոզս կծախեմ՝ 150 դոլար կլինի: Տարեկան կարտոլից իրեքհարյուր հազար դրամ եկամուտ եմ ստանում: Տանձ ու խնձորին Էրևան փող էինք տալիս, էստեղ ձրի քաղի՝ կեր: Էստեղ բնությունը տալիս ա, աշխատող մարդը պիտի վերցնի: Հերոսությունը էն տղերքը արին, որ էս տարածքները վերցրին: Հիմա, ով գիտի, որ էս տանը, որ քայլում եմ, մի հայ տղի արյուն չի թափվել: Իսկ հիմա սա իմ հողն է, ընտանիքս՝ ստեղ, որ հանկարծ պատերազմ սկսվի, պիտի կռվեմ, զորամասիս տեղը գիտեմ»:

Գյուղում ջրի ամենամեծ պաշարը Ալիկի տանն է, որտեղ նախկինում ապրել է տրակտորիստ Ալի Մուհամեդ-օղլին, որի կոմունիստական կուսակցության անդամատոմսը գտել են խորդանոցում: Ջրի մեծ պաշարը խորհուրդ ունի Ալիկի համար, քանի որ իր նախկին գյուղում ստիպված էր 30 դրամ վճարել մի դույլ ջրի համար:

Բերձորից գրունտային ճանապարհով 38 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ դեպի հյուսիս ձգվող երեք ձորերից մեկի լանջին գտնվող Գողթանիկը հիմնադրվել է 1995 թվականին:

Յոթ աշակերտով բացված գյուղի դպրոցում այժմ սովորում է 30 աշակերտ: յուղացիները հիշում են, թե ինչպես վեց տարի առաջ առաջին երեխան է ծնվել, որի պորտը մայրն է մկրատով կտրել: Վերջին երեխան ծնվել է 2001 թվականի մայիսին:

Այժմ գյուղում բնակվում է 22 ընտանիք՝ 84 հոգի: Գյուղի մի ծայրում ադրբեջանական լքված գերեզմանոցն է, մյուսում՝ հայկականը, որտեղ արդեն չորս շիրիմ կա:

Ռոբերտ Մաթևոսյանը հիշում է, որ 5-6 տարի առաջ գյուղեր մեկնելիս հետը հաց էր վերցնում, որ բաժաներ կիսասոված գյուղացիներին: Այժմ գյուղում մի տասը հոգու կկերակրեն ու կուշտ ճամփու կդնեն:

Գյուղացիները պատմում են, որ տարիներ առաջ անհրաժեշտ մթերք գնելու համար մարդիկ Գողթանիկից Գորիս էին հասնում: Նույնիսկ Բերձորում հաց հնարավոր չէր ճարել: Այժմ գյուղում խանութ կա, որտեղ կարելի է գնել մարդկանց համար ամենաանհրաժեշտ մթերքը, օղի ու ծխախոտ:

Գողթանիկում, որտեղ հավաքվել են ընտանիքներ Հայաստանի տարբեր շրջաններից՝ Սիսիանից, Էջմիածնից, Աշտարակից, Թալինից, Եղեգնաձորից ու Երևանից, իրար են խառնվել հայերենի տարբեր բարբառներ:

«Այստեղ հայի մի նոր տեսակ է ձևավորվում, - ասում է գյուղի ամենավերջին վերաբնակիչ բանաստեղծ Հրաչ Բեյլերյանը, որ Երևանից կնոջ՝ Հասմիկի հետ բնակության է եկել երկու ամիս առաջ, - Լավ կլիներ էստեղ մի մատուռ կառուցվեր, որ բնակիչներին համախմբեր: Թե չէ՝ այժմ միայն օղին է համախմբում»:

Երկու որդիները ծառայում են բանակում, իրենք Երևանում գործազուրկ էին և կնոջ հորդորներով եկել են այստեղ, որ իրենց գոյությունը կարողանան պահել:

«Մեր վիճակը էնպես էր, որ պիտի տունը ծախեինք, Հայաստանից գնայինք: Էլ անհնար էր ապրել, - ասում է Հասմիկը, - Հիմա արդեն զգում ենք, որ լավ է լինելու, աշխատում ենք, անասնավարկը կլինի: Մյուս տարի կերևա հողի բերքը»:

Ամուսինները գյուղի դպրոցում հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ են աշխատում: Երկուսով ստանում են մոտ 90 դոլարի չափ աշխատավարձ: Քաշաթաղում ուսուցիչների աշխատավարձը Հայաստանի համեմատ կրկնակի ավելի է:

Ստացել են մեկ-սենյականոց անշուք տուն, որին տեսք են տալիս Երևանից բերված պատերից կախված կտավները և գրադարանը: Տան անհարմարությունները վերացնելու աշխատանքը Հրաչի համար առօրյա պարապությունը լցնելու միջոց է:

«Երբ մի հայտնի բանաստեղծ իմացավ Լաչին եմ գալու, ասեց՝ ի՜նչ հայրենասիրական բան ես անում:

«Որ ասեի Բադեն-Բադեն եմ գնում, գիշերը չէր քնի, - ասում է հիսնամյա Հրաչը, - Երևանից զզվել էի, թարգմանություններ էի անում, ամիսներով փող չէի ստանում: Մինչև հիսուն տարեկանս հայհոյում էի պաշտոնյաներին: Հիսունից հետո կնվիրվեմ ուսուցչությանը: Հիմա հասկացա, որ մի փոքրիկի մի բան սովորեցնելն ինձ ավելի է բավարարում»:

Նա հիշում է երկու տարի առաջ գրած բանաստեղծության տողերը, որոնց մեջ իր Լաչին գալու իմաստն է ցույց տալիս.

Տրտինգ գառ մի՝ նետված «Հայրենիքի» արոտ,
Սա՛ եմ, խոտը գաղջ է, բայց ու՞ր գնամ,
Աշնան ճանճ էլ լինեմ, ջերմության եմ կարոտ,
Որ չփակչեմ պատին ու չորանամ:

«Էդ ճանճը ես եմ, որ ջերմություն էի փնտրում, - ասում է Հրաչը, - Էկա էստեղ, որ էդ ջերմությունը գտնեմ»: