Անցյալ ամիս թանգարան է բացվել Ծիծեռնավանք գյուղում, որը Հայաստանը և Ղարաբաղն իրար կապող միջանցքի մի մասն է կազմում և որտեղ 1990-1994 թվականներին դաժան մարտեր էին գնում: Նախկինում Լաչինի շրջան կոչվող այս տարածքն այժմ կոչվում է Քաշաթաղ:

Այս տարածքը նոր են սկսել վերաբնակեցնել, և այդ ծրագրի մի մասն են կազմում հայկական պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությունները:

Ներկայումս թանգարանում ցուցադրված են 5-րդ դարի մի մոմակալ, գառը գրկին կնոջ մի արձանիկ, կենցաղային իրեր և գերեզմանային կղմինդրներ, որոնք թաղումների ժամանակ դագաղի դեր են կատարել:

Սակայն կարևորագույն գտածոներից մեկն ամբողջությամբ ցուցադրված չէ, քանի որ, ինչպես վարչակազմի ղեկավարն է ասում, չափազանց դաժան պատկեր է:

Ամբողջական գտածոյի մասին, որն իրենից ներկայացնում է մարդկային գանգ՝ մեջը խրված գամերով, պատկերացում են տալիս միայն մարմարե գերեզմանաքարի մի կտոր՝ «Ծատուր» մակագրությամբ, և գամերը:

Գանգը և կմախքի մի քանի հատվածները հայտնաբերվել են պեղումների ժամանակ՝ վանքի պատի տակ: Մասնագետներից առնվազն մեկի կարծիքով, դա 6-րդ դարի քրիստոնյա մի նահատակի աճյունն է: (Գամերը մնացել են թանգարանում, իսկ գանգը տարել են Երևան՝ հետագա ուսումնասիրության համար:)

«Ժայռը փորել են տակից, և գերեզմանը բացվել է, - ասում է Ծիծեռնավանքը վերակառուցող վարպետ Մենուշը, որը մի շարք եկեղեցիներ է վերակառուցել և արժանացել է Անանիա Շիրակացու շքանշանին, - Գանգն էր՝ մեխերը մեջը, մեկ էլ թևերը: Մի կնիկ գանգն առել գիրկը՝ շոյում էր»:

Գիտնականները ենթադրում են, որ աճյունը թաղվել է վանքի պատի տակ, որովհետև այն պատկանել է սուրբ համարված մարդու:

Քաշաթաղի վարչակազմի ղեկավար Ալեքսան Հակոբյանը, որը նաև պատմական գիտությունների թեկնածու է, «Հանդես ամսօրյա» գիտական ամսագրում ուսումնասիրություն է հրապարակել հայտնաբերված աճյունի վերաբերյալ: Նա գրում է, որ տապանաքարի մակագրությունից կարելի է ենթադրել, որ նահատակի անունն Աստվածատուր է եղել (ամբողջ տապանաքարը չի հայտնաբերվել):

Հայոց վարքագրության մեջ այդ անունով միայն մեկ նահատակ է եղել՝ ազգությամբ պարսիկ, որը 553 թվին խաչվել է Դվինում: Դվինի երկրաշարժից հետո բնակչությունը տեղափոխվել է Սյունիք, որտեղ գտնվում է Ծիծեռնավանքը: Հակոբյանը ենթադրում է, որ նահատակի աճյունը տեղափոխել են այնտեղ:

«Սա մի բացառիկ վարկած է: Եթե այլ տեսակետներ լինեն, հետաքրքիր կլինի, - ասում է Հակոբյանը, - Մենք գանգը չդրեցինք ցուցադրման՝ համարելով, որ դա դաժան պատկեր է»:

Ծիծեռնավանքը 4-5-րդ դարերի եկեղեցին (ձգված ուղղանկյուն հատակագծով կառույց՝ վաղ քրիստոնեական տաճարների հիմնական տիպերից մեկը) և հացատունն է, որ վերանորոգվել է 2001-2002 թվերին սփյուռքահայ բարերարների օգնությամբ: Վանքի կողքին պահպանվել է 19-րդ դարի հայկական գերեզմանոցը:

Թանգարանը գտնվում է հացատան շենքում և հանդիսանում է Քաշաթաղի երկրագիտական թանգարանի մասնաճյուղը:

Բերձորում (նախկին Լաչին) 1996 թվականի գարնանը բացված թանգարանում ցուցադրված են մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի բրոնզե գուրզը և քարե տոտեմները, որոնք հայտնաբերվել են վեց տարի առաջ Կայծքարսար տեղանքի պեղումների ժամանակ:

Թանգարանում ներկայացված մոտ 300 ցուցանմուշների մեծ մասը հավաքել է թանգարանի տնօրեն Լիվերա Հովհաննիսյանը, որը մինչև Լաչին տեղափոխվելը 18 տարի աշխատել է Երևանի պատմության թանգարանում որպես ավագ գիտաշխատող:

«Ապրիլին՝ մեկ ամսվա ընթացքում, 47 գյուղ եմ շրջել և հավաքել այս բոլոր ցուցանմուշները, որ հասցնեմ թանգարանի բացմանը, - ասում է Հովհաննիսյանը, - Այն ժամանակ շատ գյուղեր դեռ բնակեցված չէին, երկու տղամարդու ուղեկցությամբ բեռնատարով գյուղից-գյուղ էինք գնում և տնետուն մտնելով՝ փնտրում-գտնում մեր ուզածը: Մի գյուղում մեզ վրա կրակ բացեցին: Բնակիչներն էնքան մարդու էրես չէին տեսել, որ մեզ տեսել՝ վախեցել էին, ադրբեջանցու տեղ էին դրել»:

Թանգարանում ցուցադրված են հայկական կենցաղային իրեր, սկսած մ.թ.ա. երրորդ-երկրորդ հազարամյակներից: Օրինակ՝ Արաքսի ափին հայտնաբերված երրորդ հազարամյակի ձիթաճրագ, առաջին հազարամյակի կավե կարաս Աղավնու գյուղից (նախկին Զաբուղ), 17-18 դարերի լուսամփոփ և պղնձե ջրաման՝ «Հայրապետի որդի Մարգարա» մակագրությամբ: