Չորս-հինգ մարդուց կազմված մի խումբ՝ զինված փոքր բահերով և վրձիններով, անդադար փորում է խառնարան հիշեցնող մի վայրում, և նրանց գտած ամեն մի կտորը ժպիտ է առաջ բերում նրանց դեմքերին և առիթ է դառնում հետագա բանավեճերի համար: Գոհարներից էլ թանկ նրանց գտածոները պատմության պատառիկներ են:

Հայաստանում առաջին ձյունը դնելուց մի քանի օր առաջ, որը ստիպեց դադարեցնել պեղումները, այս մարդիկ դեռ փորում էին մեղմ ու արևոտ աշնանային օրերին, ինչպես և անցած ավելի քան մեկ տարվա ընթացքում, Ագարակում հայտնաբերված և, ինչպես ենթադրում են, վաղ բրոնզե դարին պատկանող վեց քարե համալիրներում:

Պեղումների վայրը, որ գտնվում է Երևանից մոտ 30 կմ հեռավորության վրա, առայժմ բացել է իր նախապատմական գաղտնիքների ընդամենը հինգ տոկոսը: Սակայն հնագետները խոստանում են, որ երբ իրենք ավարտեն իրենց գործը, մարդկանց աչքերի առաջ կբացվի մշակույթների ու քաղաքակրթությունների մի արտասովոր կոթող:

Անցյալ տարի հուշարձան այցելեց նույնիսկ նախագահը և հավաստեց, որ այն գտնվում է պետության պաշտպանության տակ: Հնագետների համար նախագահի այդ որոշումը լավ լուր էր, քանի որ այն ազատություն տվեց իրենց դիմել դրամաշնորհների և թույլ տվեց հուշարձանից հեռու պահել գյուղացիներին, որոնք իրենց գյուղատնտեսական աշխատանքների ընթացքում ավերում էին 6000-ամյա գերեզմանոցները:

Քարե համալիրների միջև ընկած դաշտերի հարթ հողակտորները մոտակա Ոսկեհատ գյուղի բնակիչները դեռ շարունակում են մշակել: Թեև գյուղում շատ առասպելներ են պատմում այդ տեղանքի մասին, մինչև պեղումների սկսվելը գյուղացիները պատկերացում չունեին, որ իրենց ոտքերի տակ մի հսկայական հուշարձան է թաղված: Իսկ հիմա նրանք հաճախ հարցնում են հնագետներին, թե երբ են տեսնելու խոստացված հուշարձանը:

«Դե, ամենաքիչը մի 150 տարի հետո», - ասում է Հայաստանում Գֆոլերի հիմնադրամի տնօրեն Բորիս Գասպարյանը: Եվ նա չի կատակում: Ամբերդ գետի ձախ ափին գտնվող հուշարձանը շուրջ 200 հեկտար տարածք է զբաղեցնում: Այստեղ աշխատում են 70 հոգի, և 140000 դոլար տարեկան բյուջեն չի բավականացնում ինտենսիվ պեղումներ անցկացնելու համար:

Հնագետների ասելով, իրենք աշխատում են ապագա սերունդների և պատմության համար:

Տեղանքն իրենից ներկայացնում է մի հարթ մակերևույթ, որը ծածկված է տուֆի կառույցներով, ժայռաբլուրներով և քարաբեկորներով: Հնագետները հավաստիացնում են, որ բոլոր այդ քարերը, որ ժամանակը թաքցրել է մարդկանցից, իրենց վրա կրում են և՛ բնության, և՛ մարդկանց ինտենսիվ աշխատանքի հետքերը:

Բացի քարե կառույցներից, ժայռերի մեջ փորված են խորշեր և այնտեղ տանող աստիճանակերպ հարթակներ: Բոլոր այդ համալիրները՝ ներառյալ մի շարք պայտաձև շինություններ և դրանք իրար միացնող կապուղիները, ինչպես նաև սեղանաձև զոհասեղանները, միասին կազմում են մի բազմաշերտ հուշարձանային համալիր:

Շերտերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ տեղանքը հաջորդականորեն բնակեցված է եղել տարբեր հնագիտական ժամանակաշրջաններում: Առաջին կառույցները վերաբերում են վաղ բրոնզե դարին, իսկ վերջինները՝ մեր թվարկության 17-րդ դարին:

«Ներկայումս պեղումներն իրականացվում են միայն Ագարակի հյուսիսային համալիրի առաջին ժայռահարթակի վրա, - ասում է Գասպարյանը, - Տարածքի հյուսիս-արևելյան մասում հայտնաբերված փողոցը, ինչպես նաև կլոր հատակագծերով և քառակուսի արտաքին անկյուններով տների առկայությունը փողոցի երկու կողմերում, վկայում են, որ վաղ բրոնզե դարում այստեղ քաղաք է եղել»:

Հայտնաբերված փողոցն անվանել են Գֆոլերի պողոտա՝ ի պատիվ Գֆոլեր եղբայրների ԱՄՆ-ից, որոնք հատուկ հիմնադրամ են ստեղծել Հայաստանում հնագիտական պեղումներ կատարելու համար:

Տարածքում կան շատ մեծ ու փոքր ժայռափոր խորշեր, որոնք վաղ բրոնզե դարում ծառայել են որպես հեթանոսական արարողությունների՝ զոհաբերությունների ու թաղումների անցկացման վայրեր, իսկ հետագայում վերածվել են գինու հնձանների և մառանների:

Պեղումների ժամանակ հնագետները նաև գտել են մեծ քանակությամբ խեցեղենի կտորներ, տեռակոտե արձանիկներ, կլոր և պայտաձև կանթեղներ, զարդեր և մետաղադրամներ:

Ենթադրվում է, որ Ագարակում տնտեսությունն ու առևտուրը ծաղկում են ապրել, հատկապես մ.թ.ա. 4-րդ և 3-րդ դարերում, ինչպես նաև մեր թվարկության 2-րդ և 4-րդ դարերում: Այդ մասին են վկայում ուշ անտիկ շրջանի թաղումներում գտնված ներկված կավից իրերը, Ալեքսանդր Մեծի դիմապատկերով դրախման, Օկտավիանոս Օգոստոսի դիմապատկերով արծաթե մետաղադրամը և մի քանի մատանիներ:

Երբ խոսք է գնում Ագարակի հայտնաբերման մասին, Պավել Ավետիսյանը՝ արշավախմբի ղեկավարներից մեկը, ասում է, որ դա «երկնային պարգև է»:

«Սա մի մշակութային երևույթ է, որը մեզ հնարավորություն կտա պատկերացում կազմել, թե այստեղ ինչ է եղել հազարամյակներ առաջ»:

Գտածոների մեջ առանձնանում է կենդանիների կերպարանքներով կավե մի անոթ, որը լավագույնս է պատկերացում տալիս բրուտների վարպետության մասին մ.թ.ա. 8-6-րդ դարերում: Այն ջնարակված է և ծածկված է բազմաթիվ նախշերով: Հնագետներն ասում են, որ անոթի վրայի խոյի պատկերը, գլուխը՝ պռունկին, իսկ սեռական օրգանները՝ ստորին մասում, խորհրդանշում է պտղաբերությունը և հայրիշխանական համակարգն Ուրարտուի դարաշրջանում:

Սակայն անոթն այսօրվա տեսքին բերելը հսկայական աշխատանք է պահանջել: Բավական չէ պեղումների ժամանակ գտնել կավե կտորտանքները և շարել թանգարանի ապակե ցուցասեղանին:

Հնագետներն առաջին հերթին ֆիքսում են գտածոների հայտնաբերման վայրը: Հետո մեծ զգուշությամբ, ինչպես վիրաբույժները վիրահատության ժամանակ, հանում են դրանք հողից: Այնուհետև գտնված կտորները տարվում են լաբորատորիա և խնամքով մաքրվում են:

Հաջորդ փուլում գործի են անցնում վերականգնողները, որոնք կտորները միացնում են իրար և ամբողջական տեսք են տալիս գտածոյին:

«Ինձ դուր է գալիս վերականգնման հետ կապված ամեն ինչ, - ասում է Լիլիթ Մանուկյանը, որը զբաղվում է այս գործով արդեն ութ տարի, - որովհետև սկզբում կարծես առեղծված լինի, իսկ վերջում դառնում է ամբողջ աշխատանքի հանգուցալուծումը: Այս ամենը նման է գլուխկոտրուկի»:

Ագարակի համալիրը, որտեղ հարյուր հազարավոր նման առարկաներ կան, հայերին համակում է հպարտությամբ իրենց երկրի համար: Սակայն որքան շատ են հայտնագործում, այնքան ավելի շատ է մնում հայտնագործելու:

Միգուցե մարդկային կյանքի համար 150 տարին երկար ժամանակ է, սակայն Ագարակում իրար բախված քաղաքակրթությունների համար դա մի աննշան ակնթարթ է: Ինչպես հնագետներն են ասում՝ «Միգուցե 150 տարուց մեր հետնորդները կքայլեն Գֆոլերի պողոտայով և կասեն՝ սա վաղ բրոնզե դարի փողոց է»:

(Ագարակում կատարված աշխատանքների լուսանկարները տեսնելու համար այցելեք www.patkerphoto.com)