²½·³µ³Ý Ðñ³Ýáõß Ê³é³ïÛ³ÝÁ ϳñÍáõÙ ¿, áñ ³ñï³·³ÕÃÇ å³ï׳éÝ»ñÇó ¿ §÷³ÏáõÕáõÙ¦ ÉÇÝ»Éáõ ½·³óáõÙÁ

Այս տարվա մարտին հրապարակված մի գիրք հաստատում է, որ Հայաստանը լքելու հիմնական պատճառներն են աղքատությունը և հոռետեսությունն ապագայի նկատմամբ:

«¶ոյություն ունի մի կարծիք, որ արտագաղթը ժամանակավոր տնտեսական լուծում է, քանի որ Հայաստանում աշխատաշուկան զարգացած չէ», ասում է Ազգաբանական հետազոտությունների «Հազարաշեն» հայկական կենտրոնի նախագահ Հրանուշ Խառատյանը:

Բաց հասարակության ինստիտուտի ֆինանսավորմամբ իրականացված հետազոտության ընթացքում հարցազրույցներ են անցկացվել ավելի քան 100 հոգու հետ, և այդ պատմություններից 10-ը հրապարակվել են «Արտագաղթը Հայաստանից» գրքում:

Հետազոտությունները կատարվել են մի շարք մարզերում՝ ¶եղարքունիքում՝ որպես բարձր լեռնային և ժամանակավոր աշխատանքային արտագաղթի հին ավանդույթներ ունեցող տարածքում, Շիրակում և Լոռիում՝ որպես «աղետի գոտում», Սյունիքում՝ որպես մայրաքաղաքից ամենահեռու մարզերից մեկում, և Երևանում:

Եվ թեև համատարած աղքատությունը շատերին է ստիպում լքել իրենց հայրենիքը, հետազոտությունը պարզել է, որ արտագաղթի արմատները նաև ընդհանուր դժգոհության մեջ են:

«¶նացողների մեջ մեծ թիվ են կազմում աշխատող մարդիկ, որոնք Հայաստանի համար միջին կենսամակարդակ ունեն, քիչ թե շատ հեռանկարներ, - ասում է Խառատյանը: - Պատճառները, բացի աշխատանքի բացակայությունից, ավելի խորն են՝ անվստահությունը, շուկայական նոր սոցիալ-տնտեսական պայմաններին ընտելանալու հետ կապված պրոբլեմները, իրավական անարդարությունը, անպաշտպանությունը, հուսահատությունը և «փակուղու» զգացումը»:

Բնորոշ է երևանցի մի մտավորականի տեսակետը. նա ասել է, որ անկախացումից հետո ավելի լավ է ապրել, քան խորհրդային տարիներին, բայց հիմա պատրաստվում է գնալու, քանի որ չի հավատում երկրի անկախությանն ու ժողովրդավարությանը:

Ցեմենտի վաճառքով զբաղվող մի երիտասարդ ձեռներեց Արարատի մարզից ասում է, որ եթե ինքն արտագաղթի, ապա պատճառը պաշտոնյաների հետապնդումները կլինեն:

«Տասն օրը մեկ հարկայինից գալիս են, - նշել է նա, - ամեն անգամ բացատրում եմ, որ հարկը մուծել եմ, փաստաթուղթն ունեմ, ինչու՞ պիտի փող տամ: Հենց սովածանում են, գալիս են, որ պատիվ տանք, բայց ինչի՞ համար: Էն, որ մենք երկու ամսում ենք ծախսում, նրանք ծախսում են երկու ժամում»:

«Շարքային քաղաքացին, որը մեծ դժվարությամբ է կայացել որպես տնտեսվարող սուբյեկտ, անընդհատ խնդիրներ է ունենում հարկային տեսչության և անօրինական հարաբերությունների հետ, որոնք էլ ստիպում են նրան արտագաղթել Հայաստանից», ասում է Խառատյանը:

Կենտրոնի հետազոտությունները պարզել են նաև, որ արտագաղթի պատճառներից մեկն էլ կրթությունն է:

«Դրսում երեխաները լավ էլ դպրոց են գնում ու լավ կրթություն ստանում: Այստեղ որ մնում են, ո՛չ կարգին դպրոց են գնում, ո՛չ էլ դպրոցի ծախսերն ենք կարողանում անել, - ասում է մի կին ¶եղարքունիքի մարզի Վարդենիկ գյուղից: - Ավարտելուց հետո էլ որտե՞ղ գնան սովորելու: Այստեղից Երևան երեխա չես պահի: Դրա համար էլ դրսում դրամ աշխատողները, եթե մի քիչ հիմնավորվում են, գալիս ու տանում են իրենց ընտանիքները՝ ընդմիշտ»:

Կապանի բնակիչներից մեկն էլ նշում է, որ շատերը հեռացել են Սյունիքից դպրոցի պատճառով. «ՈՒսուցիչների մեծ մասը գերադասում է հավ պահել, հող մշակել, քան թե դպրոց գնալ. աշխատավարձ չկա: Հետո էլ, եթե դպրոցը ավարտում են, ու՞ր գնան սովորելու, որտե՞ղ և ինչո՞վ ապրեն: Մի Երևան է մնացել, բոլորս չենք կարող Երևանում տեղավորվել»:

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանը արտագաղթի երեք հիմնական շրջան է ապրել: Առաջին ալիքը 1992-93 թվականներին էր և հիմնականում կապված էր անցման շրջանի դժվարությունների հետ, այդ թվում՝ էներգետիկական ճգնաժամի հետ: Այդ ժամանակ գնացածների մեծ մասը Երևանից էին և հիմնականում մեկնում էին Ռուսաստան: Արտագաղթի երկրորդ ալիքը 1995-96 թվականներին էր՝ նախագահական և խորհրդարանական երկրորդ ընտրություններից անմիջապես հետո:

«Դա մեզ զարմացրեց, բայց երբ հետազոտությունների ընթացքում խոսեցինք մարդկանց հետ, հասկացանք, որ նրանց սպասումները չեն արդարացել: Ընտրությունների շրջանում տրված խոստումները հույսեր են արթնացրել մարդկանց մեջ, և երբ դրանք չեն իրականացել, նրանք մեծ հիասթափություն են ապրել», ասում է Խառատյանը:

Շիրակի մարզի մարզպետարանի աշխատակիցներից մեկը պատմում է, որ ¶յումրիում արտագաղթի նոր ալիք բարձրացավ, երբ շաքարի գործարանի վերագործարկման խոստումները կրկին չկատարվեցÇն:

Մեկ այլ գյումրեցի ասում է. «Խոսակցություն կար, որ կուզեին տեքստիլի գործարանը աշխատի, էն էլ չեղավ: Էնքան են սուտ խոսել, որ ժողովուրդը չի հավատում: Մարդիկ կարծում են, թե ով էլ ղեկավար լինի՝ մեկ ա, ոչինչ չի փոխվի, ու էլ հույս չկա»:

Ըստ կենտրոնի հետազոտությունների արտագաղթի երրորդ ալիքը 1998-1999 թվականներին էր՝ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից, դրան հաջորդած Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրությունից և 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչությունից հետո:

Խառատյանն ասում է, որ արտագաղթողների մեջ են արհեստ և կրթություն ունեցող երիտասարդներ՝ մարդիկ, որոնք կարող էին նպաստել Հայաստանի ամրապնդմանը:

Հետազոտությունները պարզել են, որ շատերն այն կարծիքին են, որ արտագաղթը ձեռնտու է իշխանություններին, քանի որ նվազում է ակտիվ ընդդիմությունը: Բացի այդ, արտագաղթի աճման հետ նվազում է մրցակցությունը աշխատատեղերի համար:

Խառատյանն ասում է, որ դրսից ուղարկված գումարները որոշակի ազդեցություն են թողնում երկրի տնտեսական իրավիճակի վրա: Շատ ընտանիքներ լուծում են իրենց գոյության խնդիրները արտագնա աշխատողների կամ արտագաղթած հարազատների օգնության հաշվին:

«Սակայն արտագաղթի բացասական ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա նկատելի է: Արտագաղթածների մեջ մեծ թիվ են կազմում կամային հատկանիշներով մարդիկ, որոնք կարող էին հաջողակ գործարարներ լինել երկրի ներսում և, ընդգրկվելով մրցակցային դաշտում, թուլացնել տնտեսության մենաշնորհացումը»:

Ըստ կենտրոնի նախագահի դրսում հաջողության հասած գործարարները աստիճանաբար խզում են կապերը Հայաստանի հետ և իրենց հետագա ծրագրերը կապում են այն երկրի հետ, որտեղ ապրում են: